محرک ایران برای تغییر دکترین هسته‌ای؛ چرا تهران در مسیر افزایش توان بازدارندگی است؟

اقتصاد۲۴-شورای امور جهانی خاورمیانه با انتشار گزاشی مدعی شد، در پایان ماه اوت ۲۰۲۴، گزارش محرمانه آژانس بین‌المللی انرژی اتمی (IAEA) نگرانی‌ها در باب توسعه برنامه هسته‌ای ایران را افزایش داد. این گزارش از عدم همکاری (ادعایی) ایران با آژانس بین‌المللی انرژی اتمی انتقاد کرده و هشدار داده که اگر ایران سطح غنی‌سازی اورانیوم خود را در شرایط فعلی افزایش دهد، قادر به عبور از آستانه گریز هسته‌ای است. هم‌زمان، عباس عراقچی، وزیر خارجه ایران با بیان اینکه برنامه جامع اقدام مشترک (برجام) دیگر قابل احیا بدان شکل که بود نیست، بر ضرورت مذاکره مجدد در بخش‌هایی از توافق هسته‌ای تاکید کرد.

 به ادعای این موسسه مطالعاتی، گزارش ادعایی نهاد پادمانی نشان از آن دارد که تهران دیگر مفاد مندرج در توافق سال ۲۰۱۵ را لحاظ نمی‌کند و در واکنش به عهدشکنی غرب، به تعهدات خود ذیل این توافق پایان داده است. این تحولات در شرایطی جریان دارد که منطقه به واسطه جنگ اسرائیل در غزه و لبنان و همچنین رویارویی‌های اسرائیل و ایران بی‌ثبات است.

به ادعای شورای خاورمیانه، ترور رهبران برجسته حماس و حزب‌الله، احتمالاً رهبران ایران را متقاعد کرده تا با هدف افزایش اثربخشی بازدارندگی مستقیم و غیرمستقیم خود علیه اسرائیل در دکترین خود تجدیدنظر کنند. در این فضای پرتنش، درخواست‌ها برای بازنگری در دکترین هسته‌ای در ایران افزایش یافته است.

برخی استدلال می‌کنند، ممکن است زمان آن فرا رسیده باشد که ایران برای داشتن یک بازدارنده موثرتر در برابر دشمنان از آستانه گریز هسته‌ای عبور کند. حال اگر این استدلال را مفروض قرار دهیم، در باب سناریو‌های بالقوه چنین پویایی و چنین گزاره‌ای برای ایران و جهان، سوال‌های بسیاری مطرح می‌شود. در ادامه بخش نخست مقاله منتشر شده در شورای امور جهانی آمده و بخش دوم نیز متعاقبا منتشر می‌شود.

ایران و احتمال تغییر دکترین هسته‌ای

موسسه مطالعاتی شورای امور جهانی مدعی است، اشاره ضمنی به احتمال تغییر دکترین هسته‌ای ایران موضوع تازه‌ای نیست. در فوریه ۲۰۲۱، محمود علوی، وزیر اطلاعات وقت، گفت: در صورت فشار فزاینده کشور‌های غربی بر تهران احتمال تغییر دکترین هسته‌ای ایران وجود دارد. اشاره غیرمستقیم به توسعه و پیشرفت برنامه هسته‌ای ایران حاشیه‌های بسیاری را به دنبال داشت. گروهی در داخل ایران تاکید کردند که عبور از آستانه گریز هسته‌ای بخشی از استراتژی ایران نیست.

 با این حال به ادعای این موسسه مطالعاتی، مواضع مقامات فعلی و سابق ایران درباره احتمال دکترین هسته‌ای اخیرا مستقیم‌تر و دائما تکرار می‌شود. در فوریه ۲۰۲۴، علی اکبر صالحی که از سال ۲۰۱۰ تا ۲۰۱۳ به عنوان وزیر خارجه ایران و رئیس سابق سازمان انرژی اتمی فعالیت می‌کرد، تأکید کرد که «[ایران]همه آستانه‌های علم و فناوری هسته‌ای را در اختیار دارد». کمال خرازی، مشاور ارشد ایران نیز بر پیشرفت برنامه هسته‌ای و تغییر دکترین هسته‌ای ایران تاکید کرد. خرازی می‌گوید: [ایران]خواهان تولید بمب هسته‌ای نیست، اما اگر موجودیتش تهدید شود، ممکن است دکترین هسته‌ای خود را تغییر دهد.

آموزش رایگان پولسازی به زبان ساده

این مواضع در پی حمله موشکی و پهپادی ایران به اسرائیل در آوریل ۲۰۲۴ رسانه‌ای شد که در پاسخ به حمله هوایی اسرائیل به کنسولگری ایران در دمشق در همان ماه صورت گرفت. احمد حق‌طلب، فرمانده ارشد سپاه پاسداران انقلاب اسلامی که مسئول امنیت تاسیسات هسته‌ای ایران را برعهده دارد، نیز این موضع را تکرار کرد.

بیشتر بخوانید:آکسیوس: آمریکا و اسرائیل درباره برنامه هسته‌ای ایران گفتگو می‌کنند

حق‌طلب تاکید کرد که افزایش تهدیدات اسرائیل علیه ایران خطر "بازنگری در دکترین و سیاست‌های هسته‌ای جمهوری اسلامی و انحراف از ملاحظات اعلام‌شده قبلی در باب برنامه هسته‌ای ایران را به‌دنبال دارد. " از آن زمان، بحث در مورد ضرورت بازدارندگی هسته‌ای نیز در رسانه‌های ایران از جمله در رادیو و تلویزیون دولتی به امری عادی تبدیل شده است. به ادعای این موسسه مطالعاتی، احتمالاً چنین موضع‌گیری‌هایی نشانه‌ای از تغییر گسترده در گفتمان رسمی است.

محرک‌های تغییر گفتمان تهران

به ادعای موسسه مطالعاتی امور جهانی خاورمیانه، جنگ جاری در غزه که اکنون فراتر از غزه، لبنان را نیز درگیر کرده، محرک اصلی تغییر در گفتمان هسته‌ای ایران است. این جنگ تنش‌ها بین ایران و اسرائیل را نیز افزایش داده و زمینه را برای رویارویی دو بازیگر هموار کرده است. حمایت ایران از حماس و دیگر اعضای «محور مقاومت»، این بازیگر را در کانون تنش‌های منطقه‌ای قرار می‌دهد. این جنگ همچنین موجب‌شده تا ایران در راستای افزایش توان بازدارندگی‌اش پویایی خود را افزایش دهد.

 از زمان حمله گسترده تهران به اسرائیل در اوایل سال ۲۰۲۴، مقامات ایرانی از معادله جدیدی با اسرائیل صحبت و اعلام کردند که هرگونه حمله به منافع ایران در منطقه، پاسخ مستقیم ایران را به دنبال خواهد داشت. با این حال از آن زمان تاکنون، اسرائیل خط قرمز ایران زیر پا گذاشته شده به‌ویژه با ترور (شهید) اسماعیل هنیه، رئیس دفتر سیاسی حماس در تهران و (شهید) سیدحسن نصرالله، دبیرکل حزب‌الله به همراه (شهید) عباس نیلفروشان، فرمانده ارشد ایرانی که به دنبال حملات اسرائیل به شهادت رسیدند. در این میان نباید حمله اسرائیل به برخی از مراکز نظامی ایران را از قلم انداخت؛ حمله‌ای که تهران می‌گوید بی‌پاسخ نخواهد ماند.

در ادامه این گزارش همچنین ادعا شده است: عزم اسرائیل برای هدف قراردادن مواضع مقاومت بالاخص حزب‌الله لبنان، به عنوان عامل محرک برای ایران قلمداد شده است. حزب‌الله و جمهوری اسلامی ایران عمیقاً هم‌سو هستند و اهمیت این اتحاد برای منافع تهران در منطقه اولویت دارد. موقعیت استراتژیک لبنان -هم‌مرز با اسرائیل- اهرمی قدرتمند در اختیار ایران است. حزب‌الله همچنین نقشی کلیدی در هماهنگی سایر گروه‌ها در «محور مقاومت» ایفا می‌کند. به ادعای این موسسه مطالعاتی، استراتژی ایران عمدتاً بر این فرض استوار بود که حضور مقاومت عاملی بازدارنده برای ایران در برابر تهدید‌های اسرائیل است و موجب می‌شود تل‌آویو از رویارویی مستقیم با تهران عقب بنشیند. اما معادلات منطقه امروز شرایط را پیچیده‌تر کرده است؛ در حالی‌که هنوز مقاومت اقتدار خود را از دست نداده، اما هراس از هرگونه رویارویی میان تهران و تل‌آویو، وقوع جنگ در منطقه افزایش یافته است.

نقش معادلات بین‌المللی در تصمیم‌سازی ایران

به ادعای ناظران از آنجایی که اسرائیل نشان‌داده که قائل به هیچ خط قرمزی نیست؛ گزاره‌ای که در حملات پیجر‌ها به روشنی عریان بود؛ ناظران می‌گویند تلاش‌های تهران برای احیای توان بازدارندگی‌اش در برابر دشمن به روشنی قابل تایید است. حملات پیجر‌ها که به گفته نهاد‌های اطلاعاتی اسرائیل زمینه را برای تغییر معادلات استراتژیک هموار کرده است و در همین راستا این فرضیه قوت گرفته که ایجاد موازنه هسته‌ای ممکن است تنها راه ایران برای افزایش بازدارندگی موثرش باشد.

فراتر از عوامل منطقه‌ای، پویایی جهانی در حوزه هسته‌ای نیز در شکل‌دهی محاسبات ایران نقش دارد. مطالعات اندیشکده‌های با نفوذ مانند SCFR، نشان می‌دهند که چگونه جنگ در اوکراین رقابت هسته‌ای را به خط مقدم روابط بین قدرت‌های بزرگ، به‌ویژه ایالات متحده و روسیه بازگردانده است. دکترین هسته‌ای روسیه، از جمله کاهش آستانه برای استفاده از سلاح هسته‌ای، نیز به عنوان عوامل مهم در چشم‌انداز هسته‌ای در حال تحول جهانی دیده می‌شود.

گزارش اخیر مؤسسه تحقیقات صلح بین‌المللی استکهلم (SIPRI) نیز نشان داد که چین، بزرگ‌ترین ذخیره‌سازی کلاهک‌های هسته‌ای را دارد؛ گزاره‌ای که نشان‌دهنده تغییر پویایی هسته‌ای در اقیانوس آرام است. سیاست‌گذاران ایرانی به‌دقت این تحولات را دنبال می‌کنند که به ادعای ناظران به‌طور قابل‌توجهی اهداف استراتژیک آنها را شکل می‌دهد. در این میان فشار‌های اقتصادی و تحریم‌های مداوم غرب علیه ایران را هم نمی‌توان نادیده گرفت.

 خروج ایالات متحده از برجام در سال ۲۰۱۸ در زمان دونالد ترامپ، نیز ایران را به اقدامات متقابل ترغیب کرد که به عنوان توجیهی برای توسعه برنامه هسته‌ای این کشور عمل کرد. علیرغم وعده‌های اولیه جو بایدن، رئیس‌جمهوری آمریکا برای بازگشت به برجام، تلاش‌ها با شکست مواجه شده‌اند و تحریم‌های آمریکا علیه ایران، نه تنها پابرجا بوده، بلکه به دلایل مختلف تشدید شده‌اند. این وضعیت باعث شده که برخی در ایران استدلال کنند که تهران هزینه‌های مربوط گریز هسته‌ای را متحمل شده و بنابراین، عدم رفع تحریم‌ها، حمایت از تغییر دکترین هسته‌ای را به‌عنوان جایگزین منطقی افزایش داده است.