همدستی اردوغان با طالبان علیه ایران؛ همکاری ترکیه با افغانستان تهدید آبی جدی علیه سیستان و بلوچستان

اقتصاد۲۴-سد بخش‌آباد طی چندماه آینده با سرمایه‌گذاری ترکیه، کمک‌های سازمان ملل و برخی از کشور‌های حاشیه خلیج‌فارس بر روی رودخانه فراه تکمیل خواهد شد و شرایطی گردوغبار سیستان را به‌شدت افزایش خواهد داد. فراه‌رود به طول ۵۶۰ کیلومتر به‌عنوان یکی از مهمترین سرشاخه‌های حوضه آبریز هیرمند نقش مهمی در حیات تالاب هامون سابوری دارد. سد بخش‌­آباد ۸۱ متر ارتفاع دارد، تولید حدود ۲۷ تا ۳۲ مگاوات برق یکی از اهداف این پروژه است. ترکیه کشوری که پروژه‌های آبی‌اش آورد رودخانه‌های مرزی کشور‌های همسایه خودش از جمله رودخانه فرامرزی ارس را هم تحت‌تأثیر قرار داده است، حالا در مرز شرقی کشور ایران با همسایه‌ای که او هم جاه‎طلبی‌های بزرگ آبی دارد، وارد همکاری شده است. این موضوع در شرایطی است که ایران هیچ معاهده آبی در مورد فراه‌رود با افغانستان ندارد. دست دوستی اردوغان به‌سمت طالب‌ها درصورتی‌که با اقدام عاجل دستگاه دیپلماسی کشور مواجه نشود، در آینده‌ای کوتاه تصویر ترسناکی را برای سیستان‌وبلوچستان رقم خواهد زد و به‌گفته کارشناسان، نیمی از این استان را در غبار فرو خواهد برد.

سد بخش‌آباد با ظرفیت حدود ۱.۳ میلیارد مترمکعب آب معادل ۲۶ برابر ظرفیت سد کمال‌خان طراحی شده است. فراه‌رود که در طول سال سیلاب‌هایی با حجم افزون‌بر ۵۰۰ میلیون مترمکعب را وارد تالاب هامون سابوری بخش ایران می‌کند. درصورت تکمیل سد بخش‌آباد غالب پیک‌آورد سالانه فراه‌رود در زمان ترسالی به‌طور کامل مهار می‌شود و بنابراین، در سال‌های نرمال آبی یا خشکسالی هیچ آبی وارد تالاب هامون سابوری بخش ایران نخواهد شد. پس از آبگیری بخش افغانستان تالاب هامون سابوری، آب به‌وسیله باد حدود ۲۰۰ هزار هکتار از اراضی تالاب و دشت سیستان را مرطوب‌سازی می‌کند که تأثیر زیادی بر مرطوب‌سازی کانون‌های بحرانی تالاب، افزایش پوشش گیاهی و کاهش گردوغبار دارد. درصورت عدم آبگیری این تالاب، اراضی مذکور به محل برداشت گردوغبار تبدیل می‌شود و ازآنجاکه جهت باد از سمت تالاب هامون سابوری بخش افغانستان به‌سمت مناطق مسکونی سیستان است، غبار شور را از بالادست به‌سمت مناطق مسکونی به حرکت درمی‌آورد و زیست در مناطق مسکونی را به‌شدت تحت‌تأثیر قرار می‌دهد و موجب از بین رفتن اراضی کشاورزی و فجایع زیست‌محیطی دیگر خواهد شد.

ازآنجاکه در معاهده دلتا حقابه‌ای برای فراه‌رود در نظر گرفته نشده است، بنابراین دستگاه دیپلماسی در حوزه سیاسی، حقوقی و در حوزه گردوغبار باید از ظرفیت قطعنامه ۱۳/۴۸، ۸ اکتبر ۲۰۲۱ شورای حقوق بشر سازمان ملل و قطعنامه ۲۶ جولای سال ۲۰۲۲ مجمع عمومی سازمان ملل مبنی‌بر قرارگیری حقوق زیست‌محیطی در دسته حقوق بشر و همچنین محیط‌زیست پاک، سالم و پایدار را به‌عنوان یک حق بشری به رسمیت شناخته و از کشور‌های عضو سازمان ملل متحد خواسته است برای اعمال این حق با یکدیگر همکاری کنند، بهره ببرد.

نرسیدن آب به امون

تکمیل سد بخش‌آباد و نرسیدن آب به هامون صابوری کیفیت هوای سیستان را به‌کلی نابود می‌کند، به‌طوری‌که این منطقه دیگر جای زندگی نخواهد بود

بیشتر بخوانید: فیلم/ ادعای عجیب اردوغان درباره خودش و پوتین

«محمد سرگزی»، رئیس کمیسیون قضائی و حقوقی مجلس، پایان شهریور امسال در مورد تکمیل این سد هشدار داده بود. به‌گفته او، پیامد‌های محیط‌زیستی تالاب بین‌المللی هامون با تکمیل سد بخش‌آباد در افغانستان تبدیل به یک فاجعه انسانی می‌شود؛ چراکه تاکنون بیشتر مسئله زیست‌محیطی تالاب و بحث آب سیستان مطرح بود: «تکمیل سد بخش‌آباد و نرسیدن آب به هامون صابوری کیفیت هوای سیستان را به‌کلی نابود می‌کند؛ به‌طوری‌که این منطقه دیگر جای زندگی نخواهد بود. زمان آن رسیده است که دستگاه‌های متولی به‌ویژه دستگاه دیپلماسی کشور درباره ساخت سد بخش‌آباد هرچه زودتر تدبیری برای جلوگیری از ایجاد فاجعه انسانی در منطقه سیستان بیندیشد. سد بخش‌آباد بر رود فراه را باید به‌عنوان تسریع در نابودی کامل تالاب بین‌المللی هامون و قطع امید به ادامه حیات در منطقه دانست و این امر برای مردم سیستان و برای نمایندگان آنها در مجلس شورای اسلامی به‌هیچ‌وجه قابل‌قبول نیست.»

دولت چهاردهم باید در همین ابتدای شروع به کار کابینه جدید در مورد ایجاد سد بخش‌آباد ورود پیدا کند، تا طرف مقابل بداند که تضییع حقوق مردم سیستان چه تبعات و آثاری خواهد داشت

او ادامه داده بود: «دولت چهاردهم باید در همین ابتدای شروع به کار کابینه جدید در مورد ایجاد سد بخش‌آباد ورود پیدا کند تا طرف مقابل بداند که تضییع حقوق مردم سیستان چه تبعات و آثاری خواهد داشت. حال باید دید دستگاه دیپلماسی برای نجات سیستان و گرفتن حقابه قانونی آن، چه راهکار و برنامه‌ای را در پیش خواهد گرفت تا شاید روزی شاهد پرآب شدن تالاب هامون و سرسبزی و آبادانی در منطقه سیستان باشیم.»

سدسازی با پول دیگران

«فرشید عابدی»، فعال آب و محیط‌زیست در سیستان‌وبلوچستان، در مورد اثرات تکمیل سد بخش‌آباد به «پیام‌ما» می‌گوید: «سدسازی‌های افغانستان بر روی حوضه‌های آبریز مشترک غالباً با سرمایه‌گذاری کشور‌های ثالث انجام شده و این امر پس از روی کار آمدن گروه طالبان نیز تداوم داشته است. اکنون ترکیه، قطر و امارات در سازه‌های آبی افغانستان سرمایه‌گذاری می‌کنند و بخشی از کمک‌های مالی آمریکا و کمک‌های حقوق بشری سازمان ملل نیز به‌سمت احداث سد‌ها سوق داده می‌شود. مادامی که براساس مصوبه مجمع عمومی سازمان ملل، حقوق زیست‌محیطی در دسته حقوق بشر قرار گرفته است، آثار زیست‌محیطی سدسازی‌های افغانستان مصداق نقض حقوق بشر است و می‌توان از ظرفیت قطعنامه‌های مذکور برای جلوگیری از سرمایه‌گذاری‌های کشور‌های ثالث بهره برد. افغانستان کشوری محصور در خشکی است و از میان شش کشور همسایه با پنج کشور مناقشه آبی دارد؛ سدسازی بر روی حوضه‌های آبریز هیرمند و هریرود، احداث کانال قوش‌تپه بر روی حوضه آبریز آمودریا و تلاش برای احداث سد بر روی رودخانه کابل با اهداف اقتصادی و مهندسی اجتماعی، امنیت آبی، غذایی و زیست‌محیطی کشور‌های پیرامون افغانستان به‌جز چین را مخاطره انداخته است. بنابراین، باید تشکیل اجماع بین‌المللی علیه رویکرد هیدروپلیتیک افغانستان را در اولویت قرار داد.»

بیشتر بخوانید: مرگ ۴ نفر بر اثر تیراندازی به آمبولانس در سیستان و بلوچستان

به‌گفته او، ازآنجاکه مضاعف شدن گردوغبار از منشأ تالاب هامون با احداث سد بخش‌آباد به‌جز منطقه سیستان بخش‌های زیادی از جغرافیای افغانستان و پاکستان را تحت‌تأثیر قرار می‌دهد. بنابراین، باید در وهله اول از ظرفیت دیپلماسی عمومی، مردم افغانستان را نسبت به پیامد‌های زیست‌محیطی و نیت حکام پشتون افغانستان در زمینه مهندسی اجتماعی آگاه کرد و در حوزه دیپلماسی گردوغبار حاکمان پاکستان را همراه کرد. برای تحقق این امر باید سازمان حفاظت محیط‌زیست و نهاد‌های زیرمجموعه وزارتخانه‌های علوم و بهداشت، پژوهشی برای بررسی آثار و پیامد‌های سد بخش‌آباد، بند کمال‌خان، سدسازی روی خاشرود و رود خوسپاس انجام دهند تا به‌عنوان یک مرجع علمی برای جلب‌توجه نهاد‌های بین‌المللی و حقوق بشری به آن رجوع کرد: «تداوم سدسازی‌های افغانستان و عدم تغییر فاز در حوزه دیپلماسی آب ایران چه در زمان احداث بند کمال‌خان، سد پاشدان و حتی سد بخش‌آباد که پیشرفت فیزیکی بالایی دارد و چندی بعد به بهره‌برداری می‌رسد، نشان می‌دهد وزارت نیرو به‌عنوان متولی رودخانه‌های مرزی، کمیسار آب هیرمند و مسئول مذاکرات حقوقی حقابه در حوزه پژوهش، تعیین استراتژی کشور بالادست و تصمیم‌سازی برای بهره‌گیری از فاز سیاسی و حتی امنیتی در حوزه دیپلماسی آب بسیار منفعل و ناموفق بوده است و باید از ظرفیت وزارت امور خارجه و شورای‌عالی امنیت ملی بهره برد.»

ایران غایب در جمع

«حسین سرگزی» کارشناس دیپلماسی آب است. او معتقد است که به‌دلیل نبود ایران در معاهدات بین‌المللی است که حوزه‌های آب و محیط‌زیست آن نیز این‌گونه مورد اجحاف قرار می‌گیرد. به‌ویژه اینکه سازمان‌های بین‌المللی اساساً نقش بی‌طرفی را ایفا نمی‌کنند: «ترکیه دنبال هژمونی عثمانی است و تعریف اسلامی است که خودش به آن باور ندارد. به‌علاوه به‌دنبال ایجاد سمپات‌هایی در این منطقه است تا جای پای خودش را محکم کند. طالبان هم به این دلیل که به جایی متصل نیست، به‌دنبال این است که بتواند روابط خودش را گسترش دهد و به‌ویژه کمک جلب کند. اردوغان در برخی زمینه‌ها هم به ایدئولوژی طالبان نزدیک می‌شود و هم می‌تواند یار جمع کند.»‌

او ادامه می‌دهد: «همه این کشور‌ها حتی خود افغانستان هم دنبال یک نقطه ضعف از ایران می‌گردد تا بتوانند از ایران امتیاز بگیرند. ترکیه، عربستان و حتی کشور‌های عربی دیگر مانند قطر و امارات متحده عربی هم این‌طور هستند که بتوانند در موضوع دیگری مانند موضوع جزایر یا سوریه از ایران امتیاز بگیرند. این میان آژانس‌های بین‌المللی هم بی‌طرف نیستند؛ گرچه عنوان بی‌طرفی را یدک می‌کشند، اما متأسفانه آنها هم به‌نام توسعه جانب‌داری می‌کنند. ایران هم در صحنه بین‌الملل حاضر نیست و از غیبت ایران سوءاستفاده می‌کنند و کمک می‌کنند که فضا بر ما تنگ‌تر شود. مشکلی که ما با افغانستان داریم، همان مشکلی است که با نظام بین‌الملل داریم. ما در این نظام غایبیم و بنابراین سهم ما را میان خودشان توزیع می‌کنند. این موضوع فقط در مورد بحث‌های عمرانی و اعتباری و مالی نیست بلکه حتی در مورد طرح‌های مطالعاتی هم این‌گونه است. موضوع در همه موارد گپ حضور ایران است.»

تکمیل سد‌های افغانستان که به‌شدت وضعیت آبی ایران و سایر همسایگانش را تحت‌تأثیر قرار می‌دهد، درحالی‌است که حاکمان فعالی آن به هیچ‌یک کنوانسیون‌هعای بین‌المللی محیط‌زیست مانند پاریس یا مقابله با بیابان و ... متعهد نیستند. سرگزی می‌گوید: «بدون شک حضور ایران در مجامع بین‌المللی تأثیرگذار خواهد بود، به‌ویژه حضور در کرسی‌های تخصصی. اما موضوع اصلی در این است که ایران باید تکلیف حضور مؤثر در نظام بین‌الملل را روشن کند و کشور‌هایی را داشته باشد که با آن اجماع کنند. ایران در مواجه با همه این اتفاقات که اساساً سیاسی نیست و مستقیم زندگی مردم در داخل کشور را تحت‌تأثیر قرار می‌دهد و حقوق بنیادین شهروندان ایران را زیر سؤال می‌برد، تنهاست و موضوع همین تنهایی است.»

ایران بر رودخانه فراه فاقد معاهده است، گرچه دستگاه دیپلماسی ما نتوانسته است در مورد حقابه ایران از هیرمند که معاهده قانونی و رسمی آن نیز وجود دارد، حقابه را تأمین کند. به‌نظر می‌رسد سیستان ایران از چند جنبه تهدید می‌شود، اما نتیجه همه این تهدید‌ها یک چیز است؛ خشکی بیشتر و گردوغبار مضاعف.