اعداد تکان‌دهنده آب؛ برداشت از آب‌های تجدیدپذیر ایران ۲ برابر بالاتر از مرز خطر است

اقتصاد۲۴-در پنج دهه گذشته ما شاهد روند تغییر بارش هستیم، به‌شکلی که نزولات جوی ما به‌شدت کم شده است. هم‌زمان ما دچار روند افزایش دما هستیم. از طرف دیگر، منابع آب تجدیدپذیر ایران به‌دلیل این موارد که ذکر شد، به‌ویژه کاهش نزولات جوی از ۱۳۰ میلیارد مترمکعب در سال ۱۳۷۳ به ۱۰۳ میلیارد در سال ۱۴۰۰ رسیده است که البته در صحت این عدد هم شک و شبهه زیادی وجود دارد و بسیاری از کارشناسان این عدد را عدد واقعی نمی‌دانند. در سال ۱۳۵۲ متوسط دمای ما ۱۶.۶ درجه سانتی‌گراد بوده است، اما در سال ۱۴۰۰ این عدد به ۱۸.۶۵ صدم رسیده است. از نظر بارش هم در همین بازه زمانی ما ۲۳۶ میلی‌متر باران در سال را ثبت کرده بودیم که اکنون این عدد به ۱۷۲ میلی‌متر رسیده است. در مورد مصارف هم اعداد قابل‌توجه است.

در مورد مصارف ما از ۸۱ میلیارد مترمکعب در سال ۱۳۷۳ در سال ۱۳۹۹ به حدود ۹۳ میلیارد مترمکعب. اگر همین روند را به‌صورت خطی در نظر بگیریم، داریم ۹۰ درصد از این ۱۰۳ میلیارد مترمکعب آب تجدیدپذیر موجود را استفاده می‌کنیم. این میزان برداشت درحالی‌است که براساس شاخص‌هاس مختلف برداشت بیش از ۴۰ آستانه بسیار پرخطر ارزیابی می‌شود. این‌هم درحالی‌است که ما بیش از دو برابر از این عدد جلوتر هستیم.

نکته بسیار مهمی که وجود دارد، این است که همین آبی که ما مصرف می‌کنیم، تقریباً رایگان است. اگر ما تولید ناخالص کشور‌ها را تقسیم بر میزان آب تجدیدپذیر کنیم، عددی حاصل می‌شود که نشان می‌دهد هر مترمکعب آب چه میزان ثروت تولید می‌کند. قطر با هر مترمکعب آب تجدیدپذیر ۵۳۴ دلار ثروت تولید می‌کند. قطر وضعیت خاصی دارد. حتی عراق که زیرساخت ندارد و جنگ‌های طولانی را از سر گذرانده است، ۶.۹ دلار ثروت تولید می‌کند. اما ایران با هر مترمکعب آب تجدیدپذیر فقط ۴.۲ دلار ثروت تولید می‌کند. همین عدد ۴.۲ هم براساس عدد رشد اقتصادی که صحیح نیست، به‌دست می‌آید؛ یعنی میزان تولید ثروت در کشور ما بر هر مترمکعب آب کمتر از همین عدد است.

در بهره‌وری آب هم اعداد قابل‌قیاسی بین ایران با کشور‌های اطراف وجود دارد. اینها اعدادی هستند که باید با سیاستگذاران کشور صحبت کنند و آنان را به فکر فرو ببرند. اگر دقت کنید، خواهید دید ما حتی سدسازی‌ها را هم براساس کشاورزی انجام دادیم. کشاورزی که از ۴۰۰ میلیارد دلار تولید ناخالص ملی فقط سهم ۳۰ میلیارد دلاری دارد. برای این عدد کوچک، در آرزوی خودکفایی داریم همه آب مملکت را به نابودی می‌بریم. همین سیاست موجب شد طی ۴۵ سال روند رشد دشت‌های ممنوعه ما به‌شدت افزایش داشته است و اگر در نقشه ایران دشت‌های ممنوعه را مشخص کنیم، فقط مناطق محدودی برای برداشت می‌ماند. در بخش صنایع و جانمایی صنایع کشور هم، چون به‌تنها بحثی که توجه نشده است موضوع آب است، شاهد فرونشست‌های فراوان در کشور هستیم. تا جایی که ۱۰ درصد از کل مساحت کشور دچار فرونشست شده‌اند. این عدد معادل ۶۰ درصد از اراضی قابل‌کشت در کشور است.

در بخش تالاب‌ها هم ۶۶ درصد از تالاب‌های ما خشک شده‌اند و آن دسته از تالاب‌هایی که خشک نشده‌اند، تالاب‌هایی متصل به دریا هستند؛ مانند تالاب انزلی که البته از آن هم فقط شبه تالاب مانده است و بخش‌هایی از انزلی از عمق ۱۱ متر به عمق یک متر رسیده است. اگر به همین ترتیب پیش برویم و باز هم با فرض تغییرات خطی، ما در سال ۱۴۱۲ به نقطه‌ای می‌رسیم که دیگر نمی‌گوییم داریم بیش از توان آب مصرف می‌کنیم، بلکه می‌گوییم داریم بیشتر از منابعمان برداشت می‌کنیم و به آن چیزی می‌رسیم که نام آن ورشکستگی آبی است. هرچند که این موضوع ممکن است به مذاق بسیاری خوشایند نباشد، ما می‌توانیم نام آن را ناترازی مطلق بگذاریم.

بیشتر بخوانید:آیا جایگزینی برای پروژه انتقال آب وجود دارد؟

در کنار همه اینها می‌توانیم به روند طول عمر طرح‌های عمرانی کشور نگاه کنیم که حدود ۱۷ سال است. درحالی‌که مطالعات جامع یک طرح ممکن است در این ۱۷ سال دچار تغییر شود. ازسوی دیگر باید به‌ترتیب طرح‌های عمرانی ملی براساس مدت زمان گذشته از آغاز هم نگاه کنیم که بسیاری از طرح‌های بزرگ ملی ما بیش از ۲۰ سال عمر دارند. این موارد را در نظر داشته باشید و در کنار آن، به روند تخصیص و تحقیق بودجه هم توجه کنید. براساس یک محاسبه ساده، بودجه بخش آب و طرح‌های آبی وزارت نیرو از ۱۳۹۰ تا ۱۴۰۰ حدود ۱۵۰ و اندی درصد افزایش پیدا کرده است، اما شاخص‌های تعدیلی که خود سازمان برنامه می‌دهد، ۱۶۰۰ درصد افزایش پیدا کرده است؛ به این معنا که ارزش اعتبارات بخش آب در طول این سال‌ها کمتر از یک‌دهم شده است. در بخش بازچرخانی، از ۱۰ میلیارد مترمکعبی که مجموعاً در بخش شرب، بهداشت و صنعت مصرف می‌کنیم، ۲.۴ میلیارد آن را جمع‌آوری می‌کنیم که ۱.۷ میلیارد مترمکعب آن ورودی تصفیه‌خانه‌های ماست که ۱.۵ میلیارد مترمکعب به ما پساب می‌دهد، اما فقط ۳۰۰ میلیون مترمکعب آن را عملاً به چرخه مصرف برگردانده‌ایم و مصرف می‌کنیم. یعنی فقط ۱۵.۵ درصد مصارف در کشور را تصفیه می‌کنیم. 

در مطالعات مرحله دوم قانون جامع آب کشور از عددی صحبت می‌شود که ما تا سال ۱۴۲۵ براساس آن عدد و با در نظر گرفتن نرخ روز تسعیر ارز باید ۶۳ میلیارد دلار در صنعت آب سرمایه‌گذاری کنیم؛ فقط ۴۵۰ هزار میلیارد تومان این عدد بنابه اعلام شرکت آب‌و‌فاضلاب بودجه طرح‌های نیمه‌تمام است.