آب ایران گروگان طالبان؛ بحران سدسازی فرامرزی افغانستان پیش روی دیپلماسی ناکارآمد آبی کشور

اقتصاد۲۴-سد «پاشدان» بر «هریرود» به‌طور کامل آبگیری شده است و حالا آورد آب به سد «دوستی»، سد تأمین‌کننده آب شرب خراسان‌رضوی را تا حدود قابل‌توجهی کاهش داده است. هم‌زمان خبر‌ها حاکی از شروع برنامه‌ریزی برای سد جدیدی بر خاشرود است. همچنین، خبر‌های نگران‌کننده‌ای از برنامه‌ریزی برای توسعه سد «قلعه‌افضل» و انحراف دوباره آب حکایت می‌کنند. درحالی‌که شرکت مدیریت منابع آب ایران اقدام‌های طالبان را خلاف عرف بین‌الملل و حسن همسایگی می‌خواند، اما دیپلماسی آب کشور حتی در هیرمند نیز با وجود داشتن معاهده، برای تأمین حقابه موفق نبوده است. کارشناسان می‌گویند اعداد و سازه‌های آبی افغانستان خبر‌های خوشی برای ایران نخواهند داشت. در «هیرمند» نوع سازه و در «فراه‌رود» حجم سازه نشان می‌دهد حداقل در نیمه پایینی مرز با افغانستان، روز‌های تاریکی را باید برای سیستان متصور باشیم؛ چون امکان انحراف همه آب در هیرمند و نگهداشت همه آب در فراه‌رود را دارد، افغانستان حالا توسعه سازه‌های آبی در «خاشرود» را هم که شروع کرده است.

«سد پاشدان» آبگیری شد. هم‌زمان برنامه‌ریزی‌ها برای احداث سد جدیدی بر «خاشرود» به‌نام سد «کج‌صمد» آغاز شده است و کمی این‌سوتر نیز به رقم وعده‌های مکرر حاکمان افغانستان، توسعه «بند کمال‌خان» در دستورکار طالبان قرار گرفته است. این جمله‌ها مجموعه‌ای از اخباری است که در کمتر از سه روز گذشته از سوی رسانه‌های کشور افغانستان مخابره شده است. کشور افغانستان در حال حاضر شش بند یا سد ذخیره‌ای و انحرافی و چند کانال انحراف مسیر آب بر آبراهه‌های مرزی با ایران دارد که قرار است به‌زودی تعداد آنها را اضافه می‌کند. آبراهه‌های فرامرزی که دولت ایران فقط در یک مورد آن مجهز به معاهده‌ای بین‌المللی است: «معاهده هیرمند در سال ۱۳۵۱». نه‌فقط طالبان که حاکمان پیشین افغانستان نیز هیچ‌گاه به معاهده قانونی و مفاد آن توجه نکردند. سه سال گذشته و با روی کار آمدن زمامدارانی که یک‌شبه یک کشور را از آن خود کرده و با اعتمادبه‌نفس قابل‌توجهی مدیریت افغانستان را به‌دست گرفته‌اند، کار دشوارتر از گذشته شده است. به‌ویژه اینکه حالا کشور‌هایی مانند ترکیه، قطر و چین هم ردپایشان در سرمایه‌گذاری بر پروژه‌های آبی این کشور مشهود است و افغانستان در شکل‌دهی به این هژمونی آبی تنها نیست؛ هژمونی بر آب‌هایی که حتی قوانین مدون بین‌الملل نیز از آنها حمایت نمی‌کند.

طالبان می‌خواهد از آب به‌عنوان ابزاری برای هژمونی در منطقه و تبدیل منابع طبیعی به ثروت استفاده کند

«مهدی ذاکریان»، استاد حقوق و روابط بین‌الملل، معتقد است فرصت‌سوزی‌های مکرر ایران کار را به اینجا کشانده است که حتی آب در مسیر‌هایی تاریخی و طبیعی نیز بر ایران مسدود می‌شود: «راه چاره‌ای وجود ندارد. حالا اگر بخواهند این موضوع را چاره‌جویی کنند، فقط باید امتیاز بدهند. در زمان اشرف غنی، او هم می‌گفت آب را مفت نمی‌دهیم، چه برسد الان که طالبان طرف مذاکره است. همه امتیاز‌هایی هم که تاکنون اعطا شده است، هیچ‌کجا انتفاع ایران را در پی نداشته است. وقتی بی‌حساب به طالبان امتیاز دادند، نتیجه امروز همین خواهد شد.»

فرصت سوخته

او ادامه می‌دهد: «زمانی که طالبان تحت‌فشار جهانی قرار داشت، ایران با عجله نماینده ویژه در امور افغانستان معین کرد و کلید کنسولگری را به آنها داد. زمانی این اتفاق‌ها شتاب‌زده رخ می‌داد که حدود ۱۰ میلیون نفر افغانستانی در ایران حضور داشت؛ هیچ استفاده‌ای از این فرصت نشد. بخشی از مسئولیتی که حاکم کشور افغانستان هر کسی که باشد، در قبال اتباعش در ایران دارد، متوجه مسائل محیط‌زیستی است. طبیعتاً بدون آب و کشاورزی، مشکلات دامن همین اتباع را هم خواهد گرفت. حالا باید ببینید که چه امتیازی قرار است به طالبان داده شود. تأکید می‌کنم شما همه امتیاز‌ها را از قبل داده‌اید. واقعیت این است که حاکمان افغانستان هیچ شباهت و نزدیکی با مردم و فرهنگ ایران ندارند. حتی در یک دوره‌ای در زمان آقای خاتمی روابط تا مرز جنگ هم رسیده است. آن‌هم در دوره‌ای که رئیس‌جمهوری کشور تا آن حد اهل مدارا بود. وقتی حاکمان جدیدی از راه می‌رسند و هنوز متزلزل هستند، معمولاً حاضر به ارائه امتیازات بزرگ هستند. اما ایران از این فرصت استفاده نکرد. الان ایران در بدترین وضعیت جهانی خود است. طالبان هم که دیدید، پیام تبریک جدید به حاکمان جدید سوریه داده است؛ لذا زمینه‌های اخذ امتیازات قابل‌توجهی برای ایران فراهم نیست. تنها نکته باقیمانده موضوع پناهندگان است.»‌

بیشتر بخوانید:فیلم/ تلاش ناموفق طالبان برای پرواز با هلیکوپتر

«بهنام اندیک» متخصص هیدروپلیتیک است که بر آبراهه‌های مرزی ایران در شرق کشور تمرکز دارد. او در گفت‌و‌گو با پیام‌ما درباره وضعیت فعلی کشور با‌توجه‌به برنامه‌های جدید آبی طالبان توضیح می‌دهد.

برنامه طالبان این است که مطالعه امکان‌سنجی در قلعه‌افضل، سدی در امتداد بند انحرافی کمال‌خان که آب در آن دوباره ۹۰ درجه تغییر مسیر داده و به‌سمت گودزره هدایت می‌شود، انجام شود و این بخش را توسعه بدهند

به‌گفته اندیک، در چند سیلاب گذشته هیرمند آب به‌سمت گودرزه هدایت شده بود و افغانستان موضوع را انکار می‌کرد، اما پس از انتشار تصاویر ماهواره‌ای ناچار موضعش را تعدیل کرد و طرف افغانستانی اعلام کرد که تاج بند کمال‌خان را اصلاح می‌کند، ایران هم اعلام آمادگی کرد که در این اصلاحات کمک خواهد کرد، اما درنهایت ماجرای اصلاح به چیدن گونی‌های شنی و خاکی ختم شد: «برنامه طالبان این است که مطالعه امکان سنجی در قلعه‌افضل، سدی در امتداد بند انحرافی کمال‌خان که آب دوباره ۹۰ درجه تغییر مسیر می‌دهد و به‌سمت گودزره هدایت می‌شود، انجام شود و این بخش را توسعه بدهند. به‌نظر می‌رسد برنامه طالبان این است که روی این سد هم سرریز ایجاد کنند و احتمالاً آب را به‌سمت پایین‌دست ببرند. درحقیقت، قلعه‌افضل همین الان هم وظیفه‌اش را که انحراف ۹۰ درجه‌ای آب است، به‌خوبی انجام می‌دهد.»‌

اندیک می‌گوید: «اگر همین الان به تصاویر ماهواره‌ای رجوع کنید، ۳۰۰ کیلومترمربع از گودرزه را آب گرفته است. البته در حال حاضر نمی‌توانم در مورد حجم و عمق عددی ارائه کنم. بنابراین، تنها امکان فنی بر قلعه‌افضل است. به نظر می‌رسد احتمالا قرار است طالبان بر این بند سرزیر گذاشته و بعد از آن دوباره کانال بکشند؛ کانال جدید هم به‌معنای توسعه کشاورزی پایین‌دست آنهاست.»‌

هژمونی بر منطقه

او در مورد وضعیت سه رودخانه هریرود و فراه و خاشرود نیز توضیح می‌دهد: «موضوع طالبان فقط ایران نیست. طالبان الان شروع به برنامه‌ریزی برای ساخت سد بر کابل‌رود کرده است که حوضه مشترک با پاکستان به حساب می‌آید. در شمال کشور هم با هزینه‌های گزاف قوش‌تپه را انجام می‎دهد. در سمت ایران هم که برای همه رودخانه‌های مرزی برنامه دارد. سیاست کلی افغانستان این است که از آب به‌عنوان ابزاری علیه کشور‌های همسایه استفاده کند و هم‌زمان از آن برای توسعه کشور خودش. اینکه چه میزان از آب را می‌تواند مهار کند، محل دعواست. در هیرمند نوع سازه و در فراه‌رود حجم سازه نشان می‌دهد حداقل در نیمه پایینی، روز‌های تاریکی را باید برای سیستان متصور باشید؛ چون افغانستان امکان انحراف همه آب در هیرمند و نگهداشت همه آب در فراه‌رود را دارد. خاشرود را هم که شروع کرده است و در حال ساخت کج‌صمد است که هنوز نمی‌دانیم چه حجمی دارد. اما آنچه مشخص است اینکه طالبان می‌خواهد در حوزه هامون‌ها همه آب را نگه‌دارد. در حوضه هریرود هم که از قدیم سد‌های دیگری در برنامه‌ریزی داشته است. بنابراین، شرق کشور که الان دارای بحران است، در آینده نزدیک با تشدید بحران مواجه می‌شود.»‌

بیشتر بخوانید:تهدیدی به‌نام سد‌های طالبان در شرق ایران؛ افغانستان به‌زودی سد «کج‌صمد» را بر «خاشرود» می‌سازد

«حسین سرگزی»، متخصص دیپلماسی آب، نیز به پیام‌ما می‌گوید: «طالبان در زمین آب دو رویکرد دارد. یکی رویکرد داخلی است که از آن انتظار تولید ثروت وجود دارد؛ که واضح‌ترین آن همین مدیریت منابع آب و خاک است. می‌بینیم در عمل سطح تولید خشخاش را هم بالا برده است. بنابراین، می‌خواهند در داخل افغانستان تولید ثروت شود و رونق اقتصادی به‌وجود بیاید. تلاش هم می‌کنند میان خودشان و همسایه‌ها روابط اقتصادی ایجاد کنند. اما موضوع دوم این است که می‌خواهند هژمونی در منطقه داشته باشند و بگویند ما ثروتی داریم که می‌توانیم آن را در اختیار دیگران قرار دهیم و باید برای دریافت آن چانه بزنید. بنابراین، از سرمایه طبیعی معدن و آب به‌عنوان ابزار هژمونی منطقه‌ای استفاده می‌کنند. آنها تلاش می‌کنند از این منابع به‌شکلی استفاده کنند که همسایگان به آنها به‌عنوان یک کشور ثروتمند یا دارا نگاه کنند و چه ثروتی بالاتر از آب. به همین دلیل، می‌توانند جذب سرمایه هم داشته باشند. آنها از فضای سیاسی هم بهره می‌برند. ترکیه برای فشار بر ایران به طالبان نیاز دارد، عربستان هم همین‌طور. آمریکا هم برای فشار بر ایران به طالبان نیاز دارد و حتی چین هم برای اینکه در این منطقه فقط به ما متکی نباشد، به افغانستان نیاز دارد. طالبان نیز از این فضا استفاده می‌کند.»

تعرض به عرف بین‌الملل

دفتر رودخانه‌های مرزی در تماس پیام‌ما در مورد بهره‌برداری‌های اخیر طالبان در آبراهه‌های مرزی صحبت نمی‌کند. اما سخنگوی صنعت آب کشور روز گذشته به بهره‌برداری یکجانبه افغانستان از آب هریرود واکنش نشان داد. «عیسی بزرگ‌زاده» این اقدام را نقض حقوق عرفی دانست و گفت: «اثرات این اقدام یکجانبه طرف افغان نه‌تنها تأمین آب شرب و بهداشت چند میلیون نفر را متأثر می‌کند، بلکه به آسیب گسترده به محیط‌زیست پایین‌دست نیز منجر می‌شود. ساخت و آبگیری سد پاشدان در حوضه مرزی و مشترک هریرود را باعث کاهش جریان طبیعی رودخانه مرزی هریرود و بروز خسارت‌های اجتماعی و زیست‌محیطی در مناطق پایین‌دست به‌ویژه ایراد آسیب جدی در تأمین آب شرب شهر مقدس مشهد دانست. باورمان بر این است همه مردمانی که در یک حوضه آبریز زندگی می‌کنند، دارای سرنوشت یکسانی هستند و اعمال هرگونه سختگیری و فشار به بخشی از مردمان حوضه آبریز، ناگزیر همه ساکنان حوضه را تحت‌تأثیر قرار می‌دهد.»

به‌گفته او، ساکنین حوضه آبریز هریرود در هر دو کشور ایران و افغانستان طی سالیان سال، از جریان طبیعی این رودخانه فرامرزی بهره‌مند شده‌اند و حقوق عرفی و تاریخی برای هر دو طرف ایجاد شده است. اثرات این اقدام یکجانبه طرف افغان نه‌تنها تأمین آب شرب و بهداشت چند میلیون نفر را متأثر می‌کند، بلکه به آسیب گسترده به محیط‌زیست پایین‌دست نیز منجر می‌شود: «جمهوری اسلامی ایران بار‌ها از کانال‌های دیپلماتیک اعتراض رسمی خود را نسبت به اثرات منفی فرامرزی ناشی از اقدامات سدسازی یکجانبه طرف افغان در حوضه هریرود اعلام کرده و خواهان همکاری مشترک برای ارزیابی و کاهش این اثرات و انتخاب توسعه پایدار به‌جای توسعه مخرب بوده است. اکنون نیز بر این باوریم بهره‌برداری یکسویه و غیرمشارکتی از منابع آب حوضه هریرود به‌نفع هیچ‌یک از کشور‌ها در بالادست و پایین‌دست نیست.»

او ضمن تأکید بر ضرورت رعایت مفاد صریح و روشن حقوق بین‌الملل آب در بهره‌برداری مشترک از آب رودخانه مرزی هریرود، گفت: «انتظار می‌رود مقامات سرپرستی افغانستان در چارچوب حقوق عرفی بین‌المللی و اصل حسن همجواری و روابط همسایگی دو کشور، همکاری و تدابیر لازم برای استفاده منطقی و منصفانه از آب رودخانه مرزی هریرود را در بالادست به‌نحوی‌که به حقوق تاریخی و عرفی مناطق پایین‌دست آسیب وارد نشود، در دستورکار خود قرار دهند. وزارت نیرو در کنار وزارت امور خارجه خواهان مذاکره فوری دراین‌باره است و برای همکاری با طرف افغان در یافتن راه‌حل‌های مشترک و قابل‌قبول برای کاهش اثرات فرامرزی سد‌های پاشدان و سلما اعلام آمادگی می‌کند.»