فراگیری بحران‌های زيست‌محيطی گیلان؛ از فاجعه رودخانه‌های زرجوب و گوهر رود تا فاجعه تالاب انزلی

اقتصاد۲۴-استان گیلان، محل زندگی ۳ میلیون نفر از مردم ایران و گریزگاه مردم بسیاری از شهر‌ها در تعطیلات و در روز‌های آلوده یا حتی در روز‌های نبود برق و گاز با بحران روبه‌رو است؛ ابربحرانی که تاکنون کمتر به چشم آمده است ولی به قدری جدی است که استاندار گیلان هم از تهدید‌های آن سخن می‌گوید و می‌خواهد که به عنوان اولویت استان مطرح شود. تالاب انزلی در حال نابودی است و عمق آن به‌شدت کاهش یافته است؛ پروژه‌های تصفیه‌خانه گیلان به کندی پیش می‌رود و این جدای ماجرای پسماند و عدم مدیریت آن در این استان شمالی کشور است. هادی حق‌شناس که از اواسط مهر ماه امسال به عنوان استاندار گیلان انتخاب شده است، اهل صومعه‌سرا است و پیش از این هم نماینده بندرانزلی در مجلس بوده و مسوولیت استانداری گلستان و مدیریت بنادر و دریانوردی در چند استان را نیز بر‌عهده داشته است و شاید به همین دلیل از همان روز نخست حضور دوباره‌اش به عنوان استاندار در یک منطقه شمالی، دغدغه تالاب انزلی و به طور کل محیط‌زیست منطقه را مطرح کرده است.

 او در مراسم معارفه‌اش، این‌طور درباره تالاب انزلی سخن گفت: «تالاب انزلی ۲۰ هزار هکتار وسعت دارد، اگر میانگین عمق آب آن ۵ متر باشد که پیش از این بود، یک میلیارد متر مکعب فضولات انسانی یا از رودخانه گل و لای در بر دارد. باید این فاضلاب انسانی وارد تالاب نشود و شرطش این است که تصفیه‌خانه‌ها فعال شوند. قطعا اگر اقدامی صورت نگیرد در ۱۰ سال آینده، شاهد خشکی تالاب و وجود ریزگرد خواهیم بود.».

اما سخنان او تنها به جلسه معارفه محدود نشد و چند روز پیش، کمی فراتر از آن رفت و نسبت به غیرقابل سکونت شدن بندرانزلی و رشت هشدار داد: «اگر چاره‌اندیشی نشود حتما ظرف دو، سه سال آینده تیتر یک خبر‌ها آن است که «رشتی‌ها و انزلی‌چی‌ها در حال ترک شهر هستند»، چون تالاب انزلی از فاضلاب انسانی به مساحت ۲۰۰ میلیون متر مربع پر می‌شود و فقط با وزش یک نسیم مردم باید گرد و غبار‌های ناشی از انواع فاضلاب را استشمام کنند و انواع سرطان شیوع می‌یابد.

روزانه ۳۸۰ هزار مترمکعب شیرابه حاصل از زباله، داخل رودخانه زرجوب و گوهررود ریخته می‌شود و سپس به طور مستقیم وارد تالاب انزلی می‌شود، میانگین عمق تالاب انزلی ۵۰ سال گذشته ۱۰ متر و ۳۰ سال پیش ۵ متر بوده است که اکنون به ۵ سانتی‌متر رسیده است. تالاب انزلی پر از زباله شهروندان رشت، بندرانزلی و صومعه‌سرا است و زایش طبیعی ماهیان دریای خزر در این تالاب از بین رفته است، راهکار این مشکل احداث تصفیه‌خانه فاضلاب در شهر رشت، صومعه‌سرا و انزلی است که برای احداث تصفیه خانه فاضلاب در این سه شهرستان، ۳۰۰ میلیون دلار (معادل ۲۰ هزار میلیارد تومان) اعتبار نیاز است.»

او همچنین از پسماند به عنوان مشکل دیگر استان نام برد و گفت: «باید دستگاه زباله‌سوز نصب و فعال شود، اگر مساله محیط‌زیست مشکل نخست دولت‌ها و سازمان‌های مردم‌نهاد باشد، به طور قطع این معضلات روی هم انباشته نمی‌شود.» بعد هم در توضیح بیشتر این گفته‌ها، موضوعات دیگری، چون عقب‌ماندگی پروژه تصفیه‌خانه‌های استان مطرح شد و حالا «اعتماد» برای دریافت جزییات ماجرا با هادی حق‌شناس گفت‌وگویی داشته است. او همان‌طور که چند روز پیش پشت تریبون درباره شرایط بحرانی تالاب انزلی هشدار داد، حالا در کنار توضیح درباره شرایط زیستی تالاب، دلایل عقب‌ماندگی پروژه تصفیه‌خانه‌ها و فرآیندی که استان را به این وضعیت رسانده است به «اعتماد» می‌گوید: طبق گزارش‌هایی که این اواخر از بیمارستان‌های شهر‌های اطراف بندرانزلی دریافت کرده، آمار سرطان‌های گوارشی و بیماری‌های پوستی افزایش یافته است و این بیماری‌ها عمدتا ناشی از تنفس ریزگرد‌هایی است که با هر باد و نسیمی پراکنده می‌شود و این مشکل را به وجود می‌آورند.

بیشتر بخوانید:یک مجوز و هزاران پرنده در خطر؛ نیاز به بازنگری قانونی نیم‌قرن پس از صدور مجوز‌های شکار پرندگان

چند روز پیش از مخاطرات زیست محیطی که استان گیلان را تهدید می‌کند سخن گفتید، نسبت به شرایط تالاب انزلی هشدار دادید و به مساله عقب‌ماندگی پروژه تصفیه‌خانه‌های این استان اشاره کردید. دلیل این عقب‌ماندگی چیست؟

به طور تقریبی میانگین اجرای شبکه تصفیه‌خانه‌های استان گیلان زیر ۳۰درصد است درحالی که میانگین آن برای کشور، بیش از ۷۰درصد است و این پروژه‌ها به هر دلیلی در گیلان اجرا نشده است و یکی از این دلایل شاید این است که به دلیل میزان بسیار بالای بارندگی‌ها در گیلان که بیش از چهار برابر کل کشور است، میزان آب‌های سطحی در این استان هم به‌شدت بالاست و دلیل دیگر هم به موضوع تحریم‌ها مرتبط است؛ در ابتدای دهه هشتاد مقرر شده بود که بانک جهانی برای اجرای پروژه تصفیه‌خانه‌های هشت شهر ایران از جمله شهر رشت و بندرانزلی منابع مالی تامین کند، اما این کار به خاطر تحریم‌هایی که دهه ۹۰ شروع شد و همچنان هم ادامه دارد، دچار مشکل شد بنابراین منابع کافی به آن نرسید و در واقع منابع اختصاص داده نشد.

در بسیاری از شهر‌های ایران زباله‌ها قابل دفن کردن است، اما در استان‌هایی، چون گیلان و مازندران قابل دفن کردن نیست، چون زباله شیرابه تولید می‌کند. زباله‌ها در صورت دفن، آب‌های زیرزمینی را آلوده می‌کند و زمین‌های کشاورزی را از وضعیت سوددهی خارج می‌کند، بنابراین موضوع زباله از یک سمت مشکل ایجاد کرده است و از سمت دیگر فاضلاب‌های صنعتی، کشاورزی و خانگی وارد محیط می‌شوند و رودخانه‌ها را آلوده می‌کنند.

مقصد این رودخانه‌ها در گیلان، تالاب انزلی است و در حال حاضر مسیر حرکت تا تالاب انزلی و تالاب انزلی را به معنای واقعی آلوده کرده است.

این اتفاق چه آسیب‌های دیگری برای محیط‌زیست استان دارد؟

در جریان این آلودگی‌ها، آبزیان هم دچار آسیب می‌شوند. در تالاب انزلی بیش از ۷۰ گونه آبزی داشتیم و این تعداد در حال حاضر به نصف رسیده است و این مساله در مورد پ‍رندگان هم وجود دارد. به هر حال استان گیلان به دلیل نبود اعتبارات، جدی نگرفتن شبکه فاضلاب و تصفیه‌خانه‌ها با پدیده پسماند و انواع فاضلاب‌ها مواجه شده است.

شما تلویحا موضوع غیر‌قابل سکونت شدن برخی از شهر‌های شمالی به واسطه آلودگی‌ها را طرح کردید، چه روندی در سال‌های گذشته، این شرایط را رقم زده است که از غیر قابل سکونت شدن در این منطقه صحبت می‌کنیم؟

عمق تالاب انزلی پیش از انقلاب بیش از ۱۰ متر بود؛ پس از انقلاب، فاضلاب و همچنین ۱۱ رودخانه‌ای که به سمت تالاب می‌روند و با خود گل و لای حمل می‌کنند منجر به ایجاد رسوب در آن شد.

این رسوب، بیش از ۱۰ متر و در دو دهه پیش به ۵ متر رسیده بود، اما در حال حاضر عمق برخی نقاط تالاب به کمتر از نیم متر می‌رسد و در برخی نقاط هم اصلا عمقی وجود ندارد.

در سال‌های گذشته از روستا‌های اطراف تالاب انزلی به سمت این شهر بار یا محصولات کشاورزی برای فروش از طریق تالاب آورده می‌شد، اما امروزه این تردد، طی یک فرآیندی کاملا مختل شده است بنابراین هیچ باری هم انتقال پیدا نمی‌کند.

از سوی دیگر حجم فاضلاب شهری هم به دلیل افزایش جمعیت، زیاد شده است، بنابراین، این حدس که در صورت انجام نشدن اقدامات لازم برای نجات آن، تا سه سال دیگر تالابی وجود نخواهد داشت، طبیعی است.

درباره احتمال شیوع بیماری‌های پوستی و انواع سرطان به واسطه تنفس ریزگرد‌های حاصل از فاضلاب در این استان بیشتر توضیح می‌دهید؟

براساس گزارشی که من از بیمارستان‌های شهر‌های اطراف گرفته‌ام بیماری‌های پوستی و سرطان گوارش در آنها گزارش شده است که عمدتا ناشی از تنفس ریزگرد‌های ناشی از فاضلاب است که در هنگام آفتاب با هر باد و نسیمی بر‌می‌خیزد و مساله ایجاد کرده است.

بیشتر بخوانید:فیلم/ تالاب انزلی در محاصره مرگبار فاضلاب‌ها

آیا آمار دقیق‌تری در این باره وجود دارد؟

آمار دقیق که وجود ندارد.

آمار دقیق ندارید ولی روند افزایشی است؟

بله، آمار نیست.

در صورت اختصاص بودجه ۳۰۰ میلیون دلاری به استان، چه اقداماتی در این زمینه انجام خواهد شد؟

بودجه اختصاص یابد، پروژه تصفیه‌خانه‌ها تکمیل خواهد شد، به اضافه شبکه فاضلاب شهری استان که باید در رشت، انزلی و صومعه‌سرا مانند شبکه فاضلاب تهران اجرا شود. حتی اگر تصفیه خانه‌ها در تهران کار نکنند، زباله را می‌شود دفن کرد، اما در استان گیلان چنین چیزی امکان‌پذیر نیست. اگر در گیلان یک لیوان آب روی زمین بریزید داخل آن نمی‌رود و آب جاری می‌شود، چون زمین سیراب است، اما در تهران این‌طور نیست، چون زمین تشنه است.

یعنی با چنین اقداماتی مشکلات زیست‌محیطی استان حل می‌شود؟

هم مساله مشخص است هم صورت مساله و هم راه‌حل آن. اگر مبلغی که عنوان شد به گیلان اختصاص یابد، چند اتفاق مهم در استان می‌افتد. یک؛ هزاران هکتار از زمین‌های گیلان از آلودگی نجات پیدا می‌کند. دو؛ بزرگ‌ترین زایشگاه آبزیان دریای خزر به بیست هزار هکتار تا بیست هزار استخر به هم پیوسته احیا خواهد شد و این به صید صیادی در دریای خزر کمک می‌کند. سوم؛ بحث گردشگری در استان گیلان است که تقویت می‌شود و نکته آخر که بسیار هم مهم است سلامت ایرانیان است که در معرض خطر است و در این صورت تضمین خواهد شد.

چرا دولت‌ها تاکنون به این موضوعات بودجه اختصاص ندادند، هیچ اقدامی انجام نشده و کار به اینجا کشیده شده است؟

به نظر من تا به حال مساله محیط‌زیست در گیلان، مساله نخست و اولویت نبوده است. هر چیزی که مساله اول شما نباشد بودجه هم به آن تخصیص داده نمی‌شود. من در روزی که جلسه معارفه‌ام انجام شد از این مساله گفتم و در این سه ماه گذشته نیز در تمام جلسات گفته‌ام مساله اول من، تالاب انزلی، دو رودخانه زرجوب و گوهررود رشت و چهار تالاب دیگر است. اولویت اول من تالاب است، چون برای تالاب دیگر فرصت نیست و اگر دیر بجنبیم ۷۰ گونه آبزیانی که به ۳۰ گونه رسیده است در سه سال آینده، همان میزان هم از بین خواهد رفت. همین دیروز از مسوولان وزرات جهاد خواستم که برای آبزیان تالاب، بانک ژن ایجاد کنند، چون ممکن است دیگر این‌چنین آبزیان و گونه‌های منحصر به فردی، وجود خارجی نداشته باشد. من تازه متوجه این مساله نشده‌ام و از روز اول که وارد گیلان شدم دغدغه من بود و امیدوارم که این موضوع در دولت هم شنیده شود.