خطر تخریب گور‌های باستانی چگاسفلا؛ کشفی که تاریخ ایران در خلیج فارس را به ۶ هزار سال قبل بازگرداند

اقتصاد۲۴- از هزاران گور شناسایی‌شده تنها ۱۰ گور در سال ۱۳۹۴ از دل خاک بیرون آمد که نه‌تنها جامعه باستان‌شناسی ایران را شگفت‌زده کرد، بلکه ثابت کرد ایرانیان از هزاران سال پیش ساکن کرانه‌های خلیج‌فارس بودند. از‌آن‌پس بود که این آثار نقش حیاتی و کلیدی در امر ملی و سیاسی پیدا کردند. باوجوداین، سال‌هاست این گور‌ها به حال خود رها شده‌اند. تهدید جدید این‌بار از این قرار است: «احداث سیستم دفع فاضلاب در زیستگاه متعلق به این گورها، حذف بند خاکی برپاشده به‌منظور حفاظت از گورستان و بهسازی معابر روستا روی عرصه». اقداماتی که به‌گفته بسیاری از کارشناسان منجر به تخریب این سند باستانی منحصر‌به‌فرد می‌شود. جالب اینجاست که این اتفاق در حالی می‌افتد که مقامات عالی حکومتی ایران همواره بر اهمیت اثبات نام خلیج‌فارس تأکید کرده و آن را حق ملت ایران دانسته‌اند. ملت ایران هم همواره با میلیون‌ها امضا اعلام کرده‌اند؛ خواستار حفاظت از حقانیت ایرانیان بر خلیج فارس هستند. اما چرا متولیان امر برای نجات این سرمایه فرهنگی، ملی و سیاسی اقدامی جدی و اساسی انجام نمی‌دهند؟

«سیدمحمد بهشتی»، عضو شورای‌عالی میراث فرهنگی و گردشگری درباره تعلل مسئولان به‌بهانه تعارض منافع در موضوع چگاسفلا به «پیام ما» می‌گوید: «اگر ما اهمیت موضوع را متوجه شویم، اصلاً تعارض منافع معنا پیدا نمی‌شود. اینهایی که درباره تعارض منافع می‌گویند، اصلاً موضوع را نفهمیده‌اند. اهمیت این محوطه در سطح مدیریت کلان کشور مطرح است. آن‌هم نه‌فقط برای افتخار به گذشته بلکه برای نیاز و اهمیتی که برای مسائل روز سیاسی کشور دارد.» رئیس سابق سازمان میراث‌فرهنگی ادامه می‌دهد: «کار‌هایی که توسط آقای مقدم در آن منطقه انجام شد، نشان می‌دهد سابقه زیست ما در کرانه‌های خلیج‌فارس شش‌هزارساله است. ما می‌گوییم این خلیج، خلیج «فارس» است. از شش هزار سال پیش خلیج‌فارس است. اهمیت سیاسی دارد، پس باید به آن پرداخت.» به‌زودی هم رئیس‌جمهور در راستای اهداف توسعه دریامحور می‌خواهد به خوزستان سفر کند. از سوی دیگر وزیر میراث‌فرهنگی، گردشگری و صنایع‌دستی بار‌ها عنوان کرده: «اراده نظام حمایت از گردشگری دریامحور است.» پس چگونه است که یکی از مهمترین طرح‌های گردشگری به محوریت چگاسفلا همواره نادیده گرفته شده و سال‌هاست که روی میز‌های وزارتخانه خاک خورده و می‌خورد؟

راه نجات مردم روستا و اسناد خلیج‌فارس روی هوا!

«عباس مقدم»، باستان‌شناس پژوهشگاه میراث‌فرهنگی و گردشگری، وقتی موفق به کشف چگاسفلا شد، هرگز فکر نمی‌کرد روزی کابوس گور‌های شش‌هزارساله‌ای که ثابت می‌کند ایرانیان هزاران سال است در کرانه‌ها و پس‌کرانه‌های خلیج‌فارس زندگی می‌کنند، فرابرسد و یافته‌های بی‌شماری که به‌طور متقن دست رد می‌زد به ادعا‌های اخیر کشور‌های عربی در زمینه نام خلیج‌فارس در آستانه ویرانی قرار بگیرد. چگاسفلا سال‌هاست که وارد لابیرنت پیچیده‌ای شده است. مدیران میراث خوزستان به‌جای حفاظت از محوطه تاریخی مدعی ایجاد رفاه برای جامعه محلی شده‌اند؛ اگرچه برای همین ایجاد رفاه هم حاضر نیستند اقدامات بنیادین انجام دهند. چراکه از همان آغاز کشفیات، به‌جای پیگیری جابه‌جایی روستای روی عرصه این محوطه دست به اقدامات دیگری زده‌اند. حتی در سال ۱۳۹۹ معاون اول رئیس‌جمهوری در نامه‌ای با قید فوریت خواستار جا‌به‌جایی این روستا شد. دلیل این فوریت برای آن بود که هم مردم روستا در رفاه باشند و هم این سند حیاتی هویت‌ساز حفظ شود. اما عجیب است که پنج سال از ابلاغ این فوریت گذشته و این طرح به نتیجه نرسیده است. چرا؟ این سؤالی است که از مسئولان وزارتخانه میراث‌فرهنگی، گردشگری و صنایع‌دستی پرسیدیم.

بیشتر بخوانید:پرورش میگو در منطقه آزاد قشم گامی مؤثر در جهش تولید + فیلم

علیرضا ایزدی: در جریان نیستم

به سراغ مدیرکل ثبت و حفظ آثار کشور رفتیم و از او پرسیدیم در چند سال گذشته چه مکاتبات و اقداماتی برای پیگیری این جابه‌جایی انجام شده است تا مشکل مردم روستای چگاسفلا حل شود. «علیرضا ایزدی» می‌گوید: «من اصلاً در جریان مسائل آنجا نیستم و نمی‌دانم وقتی استاندار جدید آمده طرح جابه‌جایی روستا مطرح شده است یا نه؟» او در پاسخ به اینکه شما شرایط را در چگاسفلا چگونه می‌بینید، عنوان می‌کند: «ما در زمینه این محوطه تاریخی کوتاهی نمی‌کنیم، اما مظلومیت مردم را باید در نظر گرفت. باید دید که در سنوات گذشته چه کار‌هایی انجام شده است. مسئله این است که باید بنیاد مسکن بیایید پای کار.» او در پاسخ به این مسئله که شما چه اقداماتی برای پای کار آمدن بنیاد مسکن انجام دادید؟ و چه مکاتباتی را تا امروز با ارگان‌ها و نهاد‌های مربوطه انجام داده‌اید؟» می‌گوید: «من در جریان جزئیات این امور نیستم. بروید از آقای پورعلی سؤال کنید.»

مصطفی پورعلی: جابه‌جایی امری شدنی است

همین سؤال را از «مصطفی پورعلی»، مدیرکل امور پایگاه‌های میراث ملی و جهانی، پرسیدیم. او می‌گوید: «محوطه چگاسفلا محوطه‌ای بسیار مهم و باارزش هم برای توسعه گردشگری منطقه است و هم می‌تواند حائز شرایط ثبت جهانی باشد. این اثر در فهرست موقت میراث جهانی نیز قرار دارد.» او ادامه می‌دهد: «متأسفانه همکاری خوبی در جهت رفع موانع ثبت جهانی این اثر از سوی مقامات محلی دیده نمی‌شود. توصیه من خدمت عزیزان در منطقه، توجه به چشم‌انداز ثبت جهانی این اثر است و نقشی که این امر می‌تواند برای توسعه پایدار منطقه ایفا کند. موضوع جابه‌جایی و اعطای اراضی معوض به ساکنین این محوطه امری شدنی است. پهنه‌ای برای اراضی معوض از سوی کارشناسان میراث پیشنهاد شده است، اما ظاهرا اختلاف‌نظر‌هایی راجع به مکان پیشنهادی است. وزارت آمادگی دارد هر محدوده‌ای که مقامات محلی پیشنهاد دارند را مورد پیگیری قرار دهد. نکته مهم این است که همه باید دست به دست هم بدهیم و کمک کنیم تا مشکلات این محوطه مهم با موقعیت خاص رفع شود.»

او تأکید می‌کند: «چگاسفلا فاصله نزدیکی به خلیج‌فارس دارد. به هرحال باید همه تلاش کنیم مشکلات ساکنین حل شود و از سویی این محوطه به جایگاه مهم خود در مقیاس جهانی برسد. منطقه بهبهان دارای محوطه‌های بسیار ارزشمند و ظرفیت‌های بسیار بالایی است. عزیزان در فرمانداری شهرستان و نماینده محترم مردم منطقه در مجلس شورای اسلامی می‌توانند نقش بسیار مهمی در جهت رفع موانع بردارند که الحمدالله در این راستا گفت‌و‌گو‌ها شروع شده است؛ باید تلاش کنیم دیدگاه‌ها نزدیک بشود.»

سؤال این است که چرا دیدگاه‌ها به‌هم نزدیک نمی‌شود؟ یکی از مسئولان مستقیم برای پیگیری این مسئله در سال‌های گذشته «محمدحسین ارسطوزاده»، مدیر میراث‌فرهنگی خوزستان، بود که در هنگام نوشتن این گزارش تودیع شد. جواب او این بود: «یک سال پیش نامه‌ای درخصوص جابه‌جایی روستا فرستاده شده بود، اما به نتیجه نرسید.» او در پاسخ به این سؤال که شما در یک سال گذشته چه اقداماتی انجام دادید تا پرونده دوباره به جریان بیفتد؟ پاسخ نمی‌دهد. در ادامه پرسیدیم: «چطور وقتی پیگیری نکردید، انتظار دارید یک طرحی به نتیجه برسد؟» باز هم به این سؤال پاسخی داده نمی‌شود. آیا قرار است که این مسئله را پیگیری کنید؟ او باز هم جوابی نمی‌دهد. این درحالی‌است که براساس آخرین شنیده‌ها صالحی امیری دستور جابه‌جایی روستایی روی محوطه بازگیر در مینودشت را صادر کرده است. بسیاری از کارشناسان امیدوارند این اتفاق برای چگاسفلا هم بیفتد. اما ارسطوزاده آن را ایدئالی می‌داند که معلوم نیست اجرایی شود. بنابراین، نباید برآوردن نیاز‌های روستای فعلی را متوقف کرد.

وقتی‌که ایده جابه‌جایی به احداث سیستم فاضلاب ختم شد

ارسطوزاده از مشکلاتی می‌گوید که در خوزستان روزانه با صد‌ها محوطه و اثر تاریخی دست‌وپنجه نرم می‌کند: «به‌نظر من چگاسفلا موضوعات پیچیده‌ای دارد. در این روستا نیازمندی‌هایی وجود دارد مانند بسیاری از روستا‌های دیگر و لازم است به آنها پاسخ داده شود.» مسئله اینجاست که او بیش از میراث‌فرهنگی نگران امور دیگری است و نظرش این است: «این مردم محلی نگهبانان واقعی آثار هستند. طبق آمار و مستندات همیشه از آثار حفاظت کردند. کمترین تعرض و حفاری غیرمجاز را ما در این محوطه داریم.» این درحالی‌است که حفاظت از آثار میراث فرهنگی وظیفه ذاتی میراث‌فرهنگی است. او ادامه می‌دهد: «من کارشناس ۲۵ساله میراث‌فرهنگی هستم. در تمام دنیا حتی سختگیرانه‌ترین ضوابط در میراث جهانی نقش‌آفرینی مردم محلی است تا در کنار یک اثر تاریخی احساس رضایتمندی کنند. من هیچ ابایی ندارم که این موضوعات را بگویم حتی اگر مخالف با نظر صاحبنظران باشد. من به‌عنوان کارشناس محلی اینها را می‌گویم. به‌نفع اثر است که نیازمندی‌های مردم محلی در حدی که روند حفاظت و تداوم حیات اثر شود، تأمین شود.»

دهیار روستای چگاسفلا: قرار بود اینجا پایگاه میراث فرهنگی شود، ساماندهی شود. وقتی باستان‌شناسان آمدند، گفتند اینجا بهشت روی زمین می‌شود. کدام‌یک از این اتفاق‌ها افتاده است؟

این درحالی‌است که دهیار روستای چگاسفلا می‌گوید: «قرار بود اینجا پایگاه میراث فرهنگی شود، ساماندهی شود. وقتی باستان‌شناسان آمدند، گفتند اینجا بهشت روی زمین می‌شود. کدام‌یک از این اتفاق‌ها افتاده است؟» همین سؤال را از ارسطوزاده پرسیدیم؟ چرا تاکنون ساختمان پایگاه پژوهشی و سایت موزه برای این محوطه راه‌اندازی نشده تا مردم امیدوار به آینده گردشگری این محوطه شوند؟ ارسطوزاده می‌گوید: «بله همین مردم در کاوش‌ها بسیار به باستان‌شناسان کمک کردند و میزبانان اصلی این پروژه بودند و حسن نیت داشتند.»، اما نمی‌گوید که چرا تا امروز اداره میراث‌فرهنگی خوزستان به وظایف خود عمل نکرده است.

او در ادامه می‌گوید: «سال‌هاست که فاضلاب آنها درگیر است و در راستای بهداشت و البته با رعایت کامل قوانین حفاظت اثر بهتر است که این کار را انجام دهیم. در معابر هم برای جلوگیری از گل‌ولای، شرایط مناسب را ایجاد می‌کنیم؛ چراکه اینجا سیلاب‌های زیادی می‌بارد و تردد را دشوار می‌کند. در ضمن باعث فرسایش لایه هم می‌شود. ما همیشه در محوطه‌های تاریخی روی لایه‌ها را اینگونه می‌پوشانیم.» ارسطوزاده همچنین تأکید می‌کند «در شورای فنی و شورای راهبردی هم این موضوع مطرح شده است. همان‌طورکه قبلاً گازکشی هم کردیم.» او در پاسخ به این سؤال که ساخت‌وساز‌های یک جامعه محلی قطعاً به این امور ختم نمی‌شود و مردم نیاز‌های بیشتری برای توسعه خواهند داشت، می‌گوید: «قطعاً ما اجازه ساخت‌وساز خلاف قوانین میراث‌فرهنگی نمی‌دهیم.» او بر این باور است: «من باید شرایط موجود را مدیریت کنم و عامل آسیب‌رسان جاری را متوقف کنم. همان‌طورکه سال‌هاست داریم برای جامعه محلی دوره‌های آموزشی می‌گذاریم.»

بررسی اظهارات ارسطوزاده نشان می‌دهد گفته‌های او در تعارض آشکار با ضوابط مصوب و ابلاغ‌شده عرصه و حریم چگاسفلاست. مقدم در پاسخ به پرسش «پیام ما» درباره این اظهارات می‌گوید: «آقای ارسطوزاده با این فرمایشاتشان نشان داده‌اند که از عرصه یک محوطه باستان‌شناسی درک درستی ندارند. صحبت ایشان مثل این است که ما بیاییم و در وسط عرصه تخت‌جمشید یکسری ساخت‌وساز‌هایی را برای راحتی جامعه محلی ایجاد کنیم و ادعا کنیم ضوابط یونسکو هم تأکید بر برهمکنش با جوامع محلی دارد. متأسفم که برخی از مدیران و کارشناسان درک درستی از چیزی که یونسکو در بیانه‌هایش می‌گوید، ندارند. برهمکنش با جوامع محلی به این معنی نیست که شما به میراث باستانی پرارزش خود به‌بهانه زندگی بهتر مردم خدشه وارد کنی. برهمکنش با جامعه محلی یعنی آقای مدیر، یک بار که شده همت کن و آستین بالا بزن و برای ایجاد زیرساخت گردشگری، پایگاه پژوهشی و طرح جابه‌جایی روستا نقش یک هماهنگ‌کننده فعال را بازی کن تا هم میراث بتواند برجا بماند و هم مردم روی عافیت را به خود ببینند. متأسفم که برخی از مدیران ما در برابر میراث فرهنگی این سرزمین تا این حد غیر مسئولانه عمل و رفتار می‌کنند».

ناتوانی مسئولان در جابه‌جایی ۲۰ خانوار!

شاید برای شما هم این سؤال ایجاد شده که چرا شرایط جابه‌جایی این روستا دشوار است؟ مگر قیمت و تعداد ساکنان این روستا چقدر است؟ مسئله اینجاست که در حال حاضر حتی مدیران میراث‌فرهنگی خوزستان که خود را مدیری محلی می‌نامند، پاسخ دقیقی برای این سؤالات ندارند و به‌نظر می‌رسد راحت‌ترین کار این است که صورت مسئله پاک شود. ارسطوزاده می‌گوید آنها نزدیک ۶۰ خانوار هستند و قدمت روستا را نزدیک صد سال می‌داند. در برخی گزارش‌ها آمده نزدیک ۱۲ تا ۱۶ خانوار در این روستا ساکن هستند. بررسی اسناد و عکس‌های ۵۰ سال گذشته، اما نشان می‌دهد که اهالی این روستا پس از رفتن شرکت نفتی آمریکایی، که نخستین مخرب چگاسفلا محسوب می‌شود، از نواحی و روستا‌های دور و نزدیک به اینجا آمدند و اندک اندک ساکن شدند. درواقع، مسئولان میراث‌فرهنگی باید در این زمینه روشنگری کنند. همین سؤال را از دهیار روستا پرسیدیم، اما او حاضر نمی‌شود آماری از خانوار‌های این روستا بدهد: «بروید از مسئولان بپرسید.» پیش از مسئولان، ما از گوگل پرسیدیم: «براساس سرشماری مرکز آمار ایران در سال ۱۳۸۵، جمعیت این روستا ۱۴۲ نفر یعنی ۳۶ خانوار بوده است». تحقیقات میدانی ما با همکاری «مجتبی گهستونی»، فعال میراث‌فرهنگی، نشان می‌دهد امسال جمعیت این روستا براساس آمار خانه بهداشت زیدون، شامل ۲۰ خانوار می‌شود و اکثر بومی‌ها که اهل چگاسفلا هستند، در مناطق دیگر از جمله در اطراف سردشت زندگی می‌کنند. این تحقیقات همچنین گویای آن است که بهترین مکان بنا بر نظرسنجی برای جابه‌جایی اهالی این روستا در اطراف «سردشت» است.

بیشتر بخوانید:فیلم/ فلامینگو‌ها مهاجر در خلیج گرگان

آیا با وجود این شرایط باز هم به‌زعم مدیر سابق میراث خوزستان جابه‌جایی این روستا ایدئال است؟ درحالی‌که فقط گوشه‌ای ناچیز از هزینه‌هایی را که سالانه صرف مسائل سیاسی و چالش‌هایی ازاین‌دست برای خلیج‌فارس می‌شود، باید برای جابه‌جایی ۲۰ خانوار صرف کرد. آیا این مردم حق ندارند جای بهتری در سردشت برای خود داشته باشند؟ دهیار روستا به ما می‌گوید: «من شرمنده مردم روستا هستم؛ برای اینکه همه روستا‌های زیدون پیشرفت داشتند، اما من نتوانستم کاری برایشان انجام دهم». او در پاسخ به این سؤال که «به‌هرحال شما این‌بار فاضلاب بکشید یا معابر را درست کنید، همواره درگیر ساخت‌وساز و گسترش ویلا‌ها و نیاز‌های مردم روستا هستید. پس بهتر نیست که جابه‌جا شوید؟» می‌گوید: «اگر شرایط زندگی ما سخت شود، در آن‌صورت ما دیگر اجازه کاوش نمی‌دهیم و حتی اگر پایگاهی اینجا ساخته شود، خرابش می‌کنیم؛ چون ما میزبانان خوبی بودیم، اما آنها به تعهدات خود عمل نکردند». بیشتر انتقادات او معطوف به گروه باستان‌شناسان است درحالی‌که اگر تعهدات به جابه‌جایی، برای گسترش گردشگری انجام می‌شد، شاید دهیار این اندازه ناراحت و خشمگین نبود. به‌نظر می‌رسد وقتی دومینوی بی‌مسئولیتی شکل بگیرد تا ناکجا ادامه پیدا می‌کند و حتی دهیار روستا هم یکی از مهمترین وظایف خود را نادیده می‌گیرد؛ چراکه براساس ماده ۶۹ (اصلاحی ۱۳۸۲/۰۷/۰۶) قانون انتخابات شورای اسلامی شهر و روستا، دهیار موظف است: «با مسئولان ذی‌ربط در جهت حفظ، نگهداری و بهره‌برداری منابع طبیعی و میراث فرهنگی واقع در روستا همکاری کند.»

اراده نظام به چالش کشیده می‌شود؟

از سوی دیگر اعتراض دهیار درحالی‌است که مقدم سال‌هاست طرح نجات محوطه چگاسفلا و ایجاد مجموعه گردشگری مبتنی‌بر توسعه پایدار را ارائه کرده که مهمترین بخش آن به توسعه گردشگری دریایی می‌پردازد. بهشتی هم که در جریان پروژه دشت زهره بوده است، این موضوع را تأیید می‌کند: «من اخیراً گزارش‌های آقای مقدم در مورد چگاسفلا را دیده‌ام و خیلی خوشحال شدم. گزارش‌های او جزو معدود گزارش‌های باستان‌شناسی است که به‌صورت کتاب منتشر شده. بنابراین، اهمیت این مسئله باید ادراک شود و ما را برای حفظ این محوطه تحریک کند. ما برای خیلی کار‌های دیگر هزینه می‌کنیم که اهمیت آن بسیار کمتر است.» با اجرای این طرح که با محوریت چگاسفلا است، اهمیت مسیر‌های گردشگری دریا به کوه (خلیج‌فارس به کوه‌های خوئیز در شمال بهبهان) و مسیر مهم گردشگری آپادانای تخت‌جمشید به آپادانای شوش برای همه آشکار می‌شود.

چگونه می‌توانیم مهمترین اسناد خلیج‌فارس را قربانی فاضلاب کنیم؟ درحالی‌که کارشناسان اقتصادی در بوق و کرنا کرده‌اند که توسعه دریامحور می‌تواند به داد ایجاد تحول اقتصادی برسد، آیا این به‌نوعی به چالش کشیدن اراده نظام نیست؟

حال سؤال اینجاست که وقتی صالحی امیری صریحا عنوان می‌کند: «اراده نظام حمایت از گردشگری دریامحور است» و مسعود پزشکیان، رئیس‌جمهور، تأکید به اهمیت توسعه شهر‌ها و حتی قرار گرفتن پایتخت در کنار سواحل می‌کنند. چطور ممکن است پتانسیل‌های میراث فرهنگی و گردشگری این‌چنین نادیده گرفته شود؟ این طرح همچنان خاک بخورد. آن‌هم به این دلیل که اراده و خواستی برای جابه‌جایی یک روستای کوچک وجود ندارد و حکمی برای پیگیری این اقدام داده نمی‌شود. به‌نظر می‌رسد به‌راستی عده‌ای خود را به نفهمیدن زده‌اند؛ چراکه در شرایطی که یکی از مهمترین تهدیدات ترامپ تغییر نام خلیج فارس است، چگونه ما می‌توانیم مهمترین اسناد خلیج‌فارس را قربانی فاضلاب کنیم؟ درحالی‌که کارشناسان اقتصادی در بوق و کرنا کرده‌اند که توسعه دریامحور می‌تواند به داد ایجاد تحول اقتصادی برسد، آیا این به‌نوعی به چالش کشیدن اراده نظام نیست؟