هشدار جدی درباره افزایش کودکان کار دختر در ایران

اقتصاد۲۴- «محمد مهدی سید ناصری» پژوهشگر حقوق بین الملل کودک و مدرس دانشگاه درباره ظهور نسل جدیدی از کودکان کار در کشور گفت: پس از گذشت ۲۰ سال از پیوستن ایران به کنوانسیون حقوق کودک ملل متحد، نسل جدیدی از کودکان کار در حال بروز هستند؛ کودکانی که خشمگین‌تر و طلبکارتر از گذشته شده‌اند و این شروع همان راهی است که به سمت خشونت، بزهکاری و گنگ‌های خلافکاری و… می‌انجامد که اگر راهکاری بلندمدت با بسترسازی مناسب در نظر گرفته نشود، باید شاهد افزایش روزافزون خشونت و دزدی باشیم.

وی افزود: اگر بخواهیم در مورد مسئله‌ی کار کودک دسته‌بندی متصور باشیم، باید اشاره کنم؛ دسته‌ی اول نظام هنجاری، یعنی قوانین و مقررات و آیین‌نامه‌هاست. دسته‌ی دوم، ساختاری است، یعنی نهاد‌هایی که برای اجرای این هنجار‌ها باید تعبیه شود و دسته‌ی سوم، عملکرد و رویه است. یک مرحله هم پیش از اینهاست که حوزه‌ی سیاست‌پردازی یعنی برنامه کلان حاکمیت است. ما در هر چهار مرحله ایراد داریم. برنامه‌ی کلانی برای مدیریت حوزه‌ی حقوق کودک نداریم، نمی‌دانیم کجا هستیم، چه مسیری طی می‌کنیم و به کجا می‌خواهیم برسیم.

وی ادامه داد: در حوزه‌ی هنجاری نیز قوانین ما هم خلاء دارد و هم نقص! در حوزه‌ی ساختاری هم مشکلات بسیار است. در حوزه‌ی عملکرد و رویه هم برنامه‌ی راهبردی کلانمان نامشخص است. در نتیجه خروجیِ ما در مورد کار کودک و کودک کار چیزی است که الان می‌بینیم.

وی تاکید کرد: پس اگر بناست در حوزه‌ی کار کودک اتفاقی بیفتد، اول به برنامه کلان نیاز داریم، باید بدانیم وضع موجود ما چیست و به کجا و چگونه می‌خواهیم برسیم؟ بعد نظام حقوقی و هنجاری را باتوجه به این دورنما طراحی کنیم و ساختار مناسب برای اجرایی کردن آن ایجاد کنیم. در چنین وضعیتی سازمان بهزیستی اگر صد هزار برابر بودجه فعلی را هم بگیرد نمی‌تواند به نتیجه برسد.

۲۲ نهاد متولی در حوزه کودک کار در کشور وجود دارد

این مدرس دانشگاه در ادامه خاطرنشان کرد: ۲۲ نهاد متولی در حوزه کودک کار در کشور وجود دارد، اما همانطور که اشاره شد به خاطر ضعف ساختاری و سیاست‌ورزی هر اقدامی در این حوزه انجام می‌دهیم، حاصل جمع عملکرد صفر می‌شود. ما نیاز به وحدت فرماندهی در حوزه‌ی حقوق کودک داریم؛ در واقع وحدت فرماندهی در حوزه‌های هنجاری، ساختاری و رویه‌ای. اساسا قانون جامع حمایت از اطفال و نوجوانان نداریم. نهاد متولی هم مشخص نیست و نظارت بر عملکرد و خروجی عملکرد هم مشخص نیست. یکسری تعهدات سلبی و یکسری تعهدات ایجابی داریم. در مورد تعهدات سلبی، دولت اساسا مجاز به مداخله نیست. دولت نمی‌تواند کودک را وادار به انجام کار معین کند.

سید ناصری با بیان اینکه در حوزه‌ی تعهد ایجابی، اما دولت می‌بایست برای حمایت از کودک مداخله داشته باشد، گفت: دولت باید در مقابل بهره‌کشی و استثمار از کار کودک، استثمار، بردگی، بندگی، هرزه نگاری و… بایستد و از طرفی در حوزه تعهدات ایجابی، تهیه بستر لازم برای مقابله با کار کودک از وظایف دولت است. در این حوزه دچار آسیب هستیم و برای رفع این آسیب‌ها باید ریشه‌ها را بشناسیم.

وی خاطرنشان کرد: باید به فکر حمایت و تحقق حقوق کودکان به خصوص کودکان کار در کشورمان باشیم و آینده کودکان کشور عزیزمان ایران، برایمان مهم باشد و این را هم فراموش نکنیم که نقش رییس جمهور و تصمیماتش در اینده کودکان سرزمینمان ایران بسیار تاثیرگذار است. 

بیشتر بخوانید:کودک بلاگری؛ نقض حقوق کودکان به قیمت کاسبی والدین؟

این پژوهشگر حقوق کودک درباره آمار کودکان کار در سال ۱۴۰۳ در ایران و میزان افزایش آن اظهار داشت: آمار دقیقی از تعداد کودکان کار در سال ۱۴۰۳ منتشر نشده است، اما طبق برآوردها، تعداد این کودکان در ایران بین ۱٫۶ تا ۲ میلیون نفر است. این آمار نشان‌دهنده افزایش چشمگیری نسبت به سال‌های گذشته است که ناشی از تشدید مشکلات اقتصادی، افزایش تورم، و فقر خانوارهاست.

این حقوقدان با تاکید بر افزایش کودکان کار دختر در ایران و جهان خاطرنشان کرد: در جهان، بر اساس گزارش سازمان جهانی کار (ILO)، حدود ۱۵۲ میلیون کودک کار وجود دارند که ۴۲ درصد آنها را دختران تشکیل می‌دهند. در ایران، آمار رسمی تفکیکی از کودکان کار دختر در دسترس نیست، اما بررسی‌های میدانی نشان می‌دهد که تعداد این گروه به‌ویژه در مشاغل غیررسمی و خیابانی روند افزایشی داشته است. دختران کار به‌طور ویژه در معرض آسیب‌های جسمی و روانی بیشتری نسبت به پسران قرار دارند.

حدود ۷۰ درصد از کودکان کار در تهران مهاجر هستند

سید ناصری با بیان اینکه مطابق با آمار منتشر شده، حدود ۷۰ درصد از کودکان کار در تهران مهاجر هستند، گفت: بیشتر آنها را کودکان افغانستانی تشکیل می‌دهند. در سایر شهر‌های بزرگ نیز درصد بالایی از کودکان کار غیرایرانی‌اند که به دلیل نبود مدارک هویتی و حقوق قانونی کافی، آسیب‌پذیرترند. باز آمار دقیقی وجود ندارد و سخت است به‌طور دقیق گفت.

وی درباره اقدامات دولت در ساماندهی کودکان کار نیز گفت:دولت ایران تلاش‌هایی برای ساماندهی کودکان کار انجام داده است، از جمله راه‌اندازی مراکز حمایتی مانند «خانه‌های کودک» برای ارائه آموزش و خدمات بهداشتی، اجرای طرح‌های جمع‌آوری کودکان کار از خیابان‌ها که با نقد‌هایی درباره کارآمدی آنها مواجه بوده است و ارائه خدمات آموزشی محدود در برخی مراکز حمایتی. با این حال، کمبود بودجه و نبود هماهنگی میان نهاد‌های مسئول، اثربخشی این اقدامات را کاهش داده است.

تهران دارای حدود ۷۰ هزار کودک کار است

این پژوهشگر در پاسخ به این پرسش که کدام شهر‌های ایران بیشترین آمار کودکان کار را دارند، گفت: تهران دارای حدود ۷۰ هزار کودک کار است. همچنین شهر‌های مشهد و شیراز به دلیل مهاجرت بالا، آمار بالایی دارند. از سوی دیگر استان‌های مرزی به دلیل فقر اقتصادی و مهاجرت نیز شمار زیادی از کودکان کار را در خود جای داده است.

سید ناصری با بیان اینکه کودکان کار عمدتا از خانواده‌های فقیر و کم‌درآمد هستند، گفت:در خانواده‌های دارای والدین معتاد، معمولا کودکان برای تأمین هزینه اعتیاد والدین به کار واداشته می‌شوند. همچنین کودکان مهاجر و بی‌مدرک به دلیل عدم دسترسی به حمایت‌های دولتی در خیابان‌ها مشغول بکار می‌شوند.

این محقق حقوق کودک تصریح کرد: کودکان کار، به‌ویژه دختران، در معرض سوءاستفاده‌های جسمی و جنسی قرار دارند. همچنین این کودکان از سوءتغذیه و بیماری‌های ناشی از کار در محیط‌های آلوده رنج می‌برند. کودکان کار دچار اختلالات روانی همچون اضطراب و افسردگی هستند. از سوی دیگر کودکان کار در معرض ترک تحصیل و بی‌سوادی نیز قرار دارند.

انتقال کودکان از مناطق دورافتاده به شهر‌ها توسط باند‌های سازمان یافته

سید ناصری درباره اینکه کودکان توسط باند‌هایی سازماندهی می‌شوند، گفت: برخی کودکان کار تحت کنترل باند‌های سازمان‌یافته هستند که از آنها برای تکدی‌گری، فروش مواد مخدر یا کالا‌های غیرقانونی سوءاستفاده می‌کنند. این باند‌ها معمولاً آنها را از مناطق دورافتاده به شهر‌های بزرگ منتقل می‌کنند.

وی همچنین در خصوص اقدامات دولت برای شناسایی و متلاشی کردن باند‌های سوءاستفاده‌گر نیز گفت: دولت اقداماتی نظیر افزایش نظارت پلیس و ایجاد واحد‌های ویژه برای شناسایی باند‌های سوءاستفاده‌گر انجام داده است. با این حال، به دلیل فعالیت زیرزمینی این باندها، شناسایی و متلاشی کردن آنها دشوار است

این مدرس دانشگاه درباره وضعیت کودکان کار در سایر کشور‌ها خاطرنشان کرد: در کشور‌های آفریقایی و جنوب آسیا بیشترین تعداد کودکان کار وجود دارد. کشور‌هایی همچون هند، بنگلادش و نیجریه در رتبه‌های اول قرار دارند و اقدامات جهانی نظیر معاهدات سازمان جهانی کار توانسته تا حدی این پدیده را کنترل کند.

سید ناصری در ادامه عنوان داشت: نبود قوانین مشخص برای الزام خانواده‌ها به تحصیل کودکان و همچنین ضعف نظارت بر کارفرمایانی که از کودکان استفاده می‌کنند و عدم تعریف و تدوین راهکار‌های حمایتی جامع خلا‌های قانونی در حمایت از کودکان را شکل می‌دهد.

وی همچنین بیان داشت: طبق برآوردها، حدود ۴۰ درصد کودکان کار در ایران یا به مدرسه نمی‌روند یا به‌دلیل کار، ترک تحصیل کرده‌اند. همچنین کودکان کار به‌دلیل شرایط سخت زندگی، بیشتر دچار افسردگی، اضطراب و مشکلات خلقی می‌شوند. آنها اغلب اعتمادبه‌نفس پایین‌تر و حس ناامنی بیشتری نسبت به همسالان خود دارند.

توضیح درباره سرنوشت کودکان کار پس از ورود به بزرگسال

ناصری در پاسخ به این سوال که آیا مطالعه یا تحقیقی درباره سرنوشت کودکان کار پس از ورود به بزرگسالی انجام شده است؟ گفت: تحقیقات نشان داده‌اند کودکانی که در سنین پایین وارد بازار کار می‌شوند، معمولاً از فرصت‌های آموزشی و مهارت‌آموزی مناسب محروم می‌مانند. این محرومیت باعث می‌شود که در بزرگسالی به مشاغل کم‌درآمد، غیررسمی و ناامن محدود شوند. مطالعه‌ای در مجله بین‌المللی توسعه و عدالت اجتماعی (۲۰۲۳) نشان می‌دهد که بیش از ۷۰ درصد از کودکانی که در دوران کودکی مجبور به کار بوده‌اند، در بزرگسالی به مشاغل یدی و غیرماهرانه گرایش پیدا می‌کنند.

وی افزود: نبود تحصیلات و مهارت کافی یکی از دلایل اصلی این موضوع است. از سوی دیگر، برخی از این کودکان به دلیل تجربه کار در محیط‌های استثماری یا خشونت‌آمیز، دیدگاهی منفی نسبت به ساختار‌های رسمی جامعه پیدا می‌کنند که می‌تواند آنها را از ورود به فعالیت‌های اقتصادی رسمی بازدارد. این موضوع در کشور‌های در حال توسعه، جایی که کودکان کار معمولاً در شرایط بهره‌کشانه کار می‌کنند، بیشتر مشهود است.

این پژوهشگر خاطرنشان کرد: کودکان کار معمولاً در معرض انواع استرس‌های محیطی، خشونت، و سوءاستفاده قرار دارند. این شرایط می‌تواند تأثیرات بلندمدتی بر سلامت روانی آنها داشته باشد. نتایج یک پژوهش در ایران (۲۰۲۲) که توسط دانشگاه علوم پزشکی ایران انجام شده، نشان می‌دهد که ۶۰ درصد از کودکان کار در بزرگسالی با مشکلاتی نظیر افسردگی، اضطراب و اختلالات رفتاری مواجه می‌شوند. این مسائل روانی می‌توانند مانعی جدی بر سر راه موفقیت شغلی و اجتماعی آنها باشند. علاوه بر این، محرومیت از شبکه‌های حمایتی مانند خانواده و مدرسه باعث می‌شود که این افراد در بزرگسالی نیز از دسترسی به فرصت‌های اجتماعی و اقتصادی مناسب محروم شوند. این وضعیت احتمال ورود آنها به فعالیت‌های غیرقانونی یا بزهکاری را افزایش می‌دهد.

ناصری در ادامه گفت: یکی از مهم‌ترین پرسش‌ها درباره آینده کودکان کار، احتمال گرایش آنها به بزهکاری در بزرگسالی است. تحقیقات نشان می‌دهد که کار کودکان به دلیل ایجاد حس بی‌اعتمادی نسبت به جامعه و تجربه محرومیت‌های گسترده، زمینه‌ساز رفتار‌های پرخطر می‌شود. به‌عنوان نمونه، مطالعه‌ای در مجله عدالت کیفری و سیاست جنایی ایران (۲۰۲۱) نشان داد که احتمال ورود کودکان کار به چرخه بزهکاری در بزرگسالی حدود ۲.۵ برابر بیشتر از همسالان غیرشاغل آنهاست. این پژوهش تأکید می‌کند که عواملی نظیر فقر، نداشتن مهارت‌های شغلی و سابقه خشونت در دوران کودکی، افراد را به سوی فعالیت‌های غیرقانونی مانند سرقت یا قاچاق سوق می‌دهد. همچنین، فقدان حمایت اجتماعی و برنامه‌های بازتوانی، این روند را تشدید می‌کند.

بیشتر بخوانید:جزئیات ساماندهی کودکان کار در تهران

وی با بیان اینکه باوجود تمام مشکلات، برخی از کودکانی که در کودکی مجبور به کار بوده‌اند، توانسته‌اند در بزرگسالی به مسیر‌های موفقیت‌آمیز دست یابند. اظهار داشت: تحقیقات نشان می‌دهد که عوامل کلیدی در این زمینه شامل این موارد است؛ حمایت‌های اجتماعی که شامل دسترسی به برنامه‌های حمایتی نظیر آموزش رایگان و کمک‌های مالی است. توانمندسازی روانی که می‌توان به ارائه خدمات مشاوره‌ای و روان‌شناختی برای کاهش تأثیرات منفی دوران کودکی اشاره کرد. همچنین مهارت‌آموزی و آموزش حرفه‌ای از جمله ارائه برنامه‌های آموزشی که مهارت‌های شغلی مورد نیاز بازار کار را به این افراد آموزش دهد، شامل می‌شود.

این مدرس دانشگاه افزود: برای مثال، برنامه‌ای در کشور هند که توسط سازمان ملل متحد و دولت محلی اجرا شد، نشان داد که ۴۰ درصد از کودکانی که در سنین پایین کار می‌کردند و در این برنامه شرکت داشتند، توانستند در بزرگسالی به مشاغل رسمی و با ثبات دست یابند. کار کودکان تأثیرات مخربی بر زندگی اجتماعی، روانی و اقتصادی آنها در بزرگسالی دارد و می‌تواند آنها را در چرخه فقر، بزهکاری و انزوا نگه دارد. با این حال، با اتخاذ سیاست‌های حمایتی و پیشگیرانه می‌توان این چرخه را شکست.

آلودگی هوا، تهدیدی برای کودکان کار

سید ناصری با بیان اینکه کودکان کار یکی از آسیب‌پذیرترین گروه‌های اجتماعی هستند که علاوه‌بر تحمیل کار‌های سخت و بی‌پایان، از حقوق اولیه خود از جمله حق بر سلامت محروم هستند، خاطرنشان کرد: این یادداشت کوتاه به تحلیل و بررسی ابعاد مختلف حق بر سلامت کودکان کار در کشور‌های در حال توسعه، به‌ویژه در ایران، پرداخته و چالش‌های موجود در راستای تأمین این حق را شناسایی می‌کند. همچنین با ارزیابی قوانین موجود و راهکار‌های اجرایی، سعی دارد تا پیشنهاد‌هایی برای بهبود شرایط بهداشتی و درمانی کودکان کار ارائه دهد.

وی درباره حقوق اولیه کودکان کار نیز تاکید کرد: کودکان کار به‌عنوان گروهی آسیب‌پذیر، در معرض مشکلات متعددی از جمله محرومیت از آموزش، سوء استفاده اقتصادی و اجتماعی و همچنین آسیب‌های جسمی و روانی قرار دارند. یکی از مهم‌ترین حقوق آنها که به شدت تهدید می‌شود، "حق بر سلامت" است.

این پژوهشگر حقوق کودک با اشاره بر اینکه "حق بر سلامت" به معنای دسترسی به خدمات بهداشتی و درمانی مناسب، محیط سالم و پیشگیری از بیماری‌ها است. این حق نه تنها شامل مراقبت‌های پزشکی بلکه به شرایط زندگی و کار مناسب نیز ارتباط دارد. در زمینه کودکان کار، حق بر سلامت به‌طور خاص شامل پیشگیری از آسیب‌های جسمی ناشی از کار‌های طاقت‌فرسا و ایجاد محیطی امن و سالم برای رشد روانی و جسمانی آنان می‌شود. مطابق با کنوانسیون حقوق کودک (۱۹۸۹)، دولت‌ها موظفند به بهبود شرایط زندگی و کاری کودکان، از جمله دسترسی آنان به خدمات بهداشتی و درمانی، اهتمام ورزند. اما در عمل، شرایط اجتماعی و اقتصادی در بسیاری از کشورها، به ویژه در جوامع در حال توسعه، موانع فراوانی در این زمینه ایجاد کرده است.

سید ناصری درباره پیامد‌های پدیده " کودکان کار" برای هر جامعه تصریح کرد: کودکان کار و آلودگی هوا، دو پدیده‌ای هستند که به‌طور جدی سلامت و آینده نسل‌های جوان را تهدید می‌کنند و در جوامع صنعتی و نیمه‌صنعتی، کودکان کار معمولاً در معرض شرایط سخت‌تری قرار دارند، که یکی از این شرایط، آلودگی شدید هواست. کودکان کار معمولاً از خانواده‌های فقیر و کم‌درآمد هستند که به دلایل مختلف از جمله فقر، عدم دسترسی به آموزش و حمایت‌های اجتماعی، مجبور به ورود به بازار کار می‌شوند. این کودکان به علت فقر و شرایط کاری، بیشتر در معرض خطرات بهداشتی قرار دارند. مطابق با پژوهش‌های جدید در خلال سال ۲۰۲۲ تا ۲۰۲۳ میلادی، بسیاری از این کودکان در مناطق با آلودگی هوای بالا زندگی و کار می‌کنند که به‌طور مستقیم بر سلامت آنان تاثیر می‌گذارد.