آینده تاریک مناطق محروم؛ گزارش مرکز پژوهش‌های مجلس از ناکامی برنامه هفتم در زمینه محرومیت‌زدایی!

اقتصاد۲۴-مرکز پژوهش‌های مجلس شورای اسلامی در ادامه سلسله گزارش‌هایی که به بررسی محور‌های مختلف توسعه ذیل برنامه‌های توسعه پنج‌ساله کشور به‌عنوان اسناد بالادستی می‌پردازد، محور توسعه در مناطق محروم را ارزیابی کرده است. این گزارش پس از بررسی دو برنامه پنجم و ششم در مورد برنامه هفتم عنوان کرده است که این برنامه در کنار غفلت از نگاه و برنامه ویژه برای زنان سرپرست خانوار مناطق محروم، در جایگاه برنامه استراتژیک و ملی توسعه و پیشرفت آن‌چنان‌که باید روزآمد نیست و در مورد مسئله مهم اتباع افغانستانی در سال‌های اخیر در مناطق محروم که مناطقی بسیار شکننده نیز هستند، سکوت کرده و برای آن برنامه‌ای مدون و درخور ارائه نکرده است. این گزارش همچنین پیشنهاد‌هایی در مورد رفع چالش‌های موجود در این برنامه در این بخش‌ها ارائه داده است.

مهمترین سند بالادستی در زمینه کاهش و رفع محرومیت کشور برنامه‌های پنج‌ساله توسعه اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی جمهوری اسلامی ایران است که در جایگاه جهت‌دهنده به مسیر توسعه کشور و قانونی برای تخصیص منابع و امکانات در مناطق کشور و نقشه عمل دستگاه‌های مدیریتی عمل می‌کند. بر این اساس، مرکز پژوهش‌های مجلس در پی پاسخ به چنین پرسش‌هایی در مورد محتوای برنامه‌های توسعه پنجم تا هفتم کشور برآمده است: آیا برنامه‌های توسعه ملی آن‌گونه‌که انتظار می‌رود ملی است و گروه‌های مختلف برسازنده ملت ایران از جمله اقشار و مناطق محروم کشور را نیز پوشش می‌دهد و دغدغه کاهش و رفع محرومیت‌های آنان را نیز دارد؟ در حوزه محرومیت‌زدایی دارای چه مزایا و معایبی است؟ درواقع، در مهمترین برنامه‌های توسعه اجتماعی کشور، توجه به موضوع محرومیت‌زدایی چگونه بوده و چه تحولاتی یافته است؟

اوضاع بهتر در برنامه هفتم

در برنامه پنجم، حوزه محرومیت‌زدایی بسیار نحیف است. در برنامه ششم توسعه نسبت به برنامه پیش از آن توجه به محرومیت‌زدایی و اقدامات توسعه‌ای آن افزایش یافته است. در قانون برنامه هفتم پیشرفت، در قیاس با برنامه‌های توسعه پیش از خود دغدغه توسعه مناطق محروم افزایش می‌یابد. در مجموع، روند پرداختن به محرومیت‌زدایی در این سه برنامه نشان می‌دهد در برنامه هفتم نسبت به برنامه‌های پنجم و ششم موضوع محرومیت‌زدایی بیشتر مورد توجه قرار گرفته و ابعاد بیشتری از آن در برنامه گنجانده شده است. بااین‌حال، عقب‌نشینی‌هایی نیز نسبت به برنامه‌های قبل دارد. این خلاصه‌ای از دومین گزارش دفتر مطالعات اجتماعی مجلس، با عنوان «محرومیت‌زدایی در برنامه‌های توسعه: برنامه‌های پنجم تا هفتم پس از انقلاب سال‌های ۱۳۹۰ تا ۱۴۰۷ است.»

در برنامه هفتم در پرداختن به مناطق محروم، ابعاد مختلف محرومیت اجتماعی همچون بهداشت، آموزش، مسکن، آب، راهسازی، توانمندسازی زنان و به‌ویژه اشتغال مورد توجه قرار گیرد

مرکز پژوهش‌های مجلس در این گزارش می‌گوید: «قانون برنامه پنج‌ساله توسعه در جایگاه بالاترین سند توسعه و پیشرفت کشور نقشی قابل‌توجه در محرومیت‌زدایی از گروه‌ها و مناطق محروم دارد که در این گزارش به برنامه‌های پنجم تا هفتم پس از انقلاب پرداخته شده است. روند پرداختن به محرومیت‌زدایی در این سه برنامه نشان می‌دهد در برنامه هفتم نسبت به برنامه‌های پنجم و ششم موضوع محرومیت‌زدایی بیشتر مورد توجه قرار گرفته و ابعاد بیشتری از آن در برنامه گنجانده شده است. بااین‌حال، عقب‌نشینی‌هایی نیز نسبت به برنامه‌های قبل دارد.»

محرومیت نحیف در برنامه پنجم

براساس این مطالعه در برنامه پنجم، حوزه محرومیت‌زدایی بسیار نحیف است. این برنامه را می‌توان در راستای تشدید مسئولیت‌زدایی اجتماعی از دولت در سال‌های پرداخت یارانه‌ها که از اواسط دهه ۱۳۸۰ آغاز شد خواند: «دغدغه مناطق محروم در جایگاه توسعه‌ای به حاشیه رانده می‌شود و ذیل «گسترش عدالت اجتماعی» به کلی‌گویی روی آورده است، مانند ادعای کاهش نابرابری‌های ناموجه درآمدی یا کاهش فاصله طبقاتی. همچنین، این نگاه فریب‌دهنده که گویی با افزایش تولید ثروت در جامعه سهم محرومان نیز بیشتر خواهد شد و کمبود‌ها با تور حمایت یارانه مستقیم جبران می‌شود، به‌عنوان جایگزینی برای سیاست‌های مبتنی‌بر رویکرد چتر حمایتی، بر این برنامه حاکم است. بااین‌حال، در مواردی پیشرفت‌هایی در این برنامه صورت گرفته است.»

بیشتر بخوانید:این منطقه محروم در حال پرورش پزشک است

بااین‌حال، در مواردی پیشرفت‌هایی در این برنامه صورت گرفته است. از جمله، توجه آن به محرومیت اجتماعی جنسیتی و تأکید بر حمایت از اقشار محروم و زنان سرپرست خانوار است: «همچنین، توجه به نابرابری جنسی در آموزش در مناطق محروم نیز باتوجه‌به بحران حاشیه‌نشینی در مناطق آزاد تجاری که جمعیتی قابل‌توجه به امید کسب نان از سرریز این مناطق به آن نقاط پناه آورده‌اند، گشودن بابی مبنی‌بر تخصیص حداقل یک درصد از محل وصول عوارض ورود و صدور کالا‌ها و خدمات این مناطق را از طریق نهاد‌های حمایتی به محرومان و نیازمندان بومی این مناطق قابل‌توجه است.»

افزایش توجه در برنامه ششم

برنامه ششم نیز بر اصل مذکور مربوط به مناطق آزاد تجاری و نیز توانمندسازی و خوداتکایی اقشار و گروه‌های محروم و فقرا (با اولویت زنان سرپرست خانوار) تأکید دارد. گزارش مرکز پژوهش‌های مجلس می‌گوید: «برنامه ششم توسعه نسبت به برنامه پیش از آن توجه به محرومیت‌زدایی بهبود یافته و اقدامات توسعه‌ای آن افزایش یافته است. همچنین، به سرمایه‌گذاری برای توسعه زیرساخت‌های خدمات الکترونیکی توسط وزارت ارتباطات و فناوری اطلاعات در مناطق محروم و روستایی می‌پردازد. به‌گونه‌ای‌که امکان ارائه حداقل چهار خدمت الکترونیکی اصلی دولت (سلامت، آموزش، کشاورزی و بانکی) در ۸۰ درصد روستا‌های بالای ۲۰ خانوار کشور امکانپذیر شود. این مورد برای توسعه اشتغال و بازاریابی‌های نوین یا توسعه گردشگری روستایی و بوم‌گردی واحد اهمیت است.

این مطالعه در مورد برنامه هفتم پنج‌ساله پیشرفت نیز می‌گوید: «در قانون برنامه هفتم پیشرفت، در قیاس با برنامه‌های توسعه پیش از خود، تحولاتی در موضوع محرومیت‌زدایی صورت گرفته و دغدغه توسعه این مناطق افزایش یافته است. این برنامه به اشتغال و خوداتکایی اقتصادی که از مهمترین مسائل مناطق محروم و عامل مهاجرت مردم این مناطق به کلانشهرهاست و نیز کاهش طرد و محرومیت اجتماعی، توانمندسازی اقشار و گروه‌های آسیب‌دیده اجتماعی و بهبود کیفیت زندگی پرداخته است. همچنین وجوه دیگری، چون بهداشت و مسائل آموزشی و فرهنگی در این مناطق را تحت پوشش قرار داده است.»

برنامه هفتم، خوبِ ناکافی

برنامه هفتم در کنار زنان، در مورد مسئله مهم اتباع افغانستانی در سال‌های اخیر در مناطق محروم که مناطقی بسیار شکننده نیز هستند، سکوت کرده است

باوجوداین، گزارش این مرکز هشدار می‌دهد: «این برنامه در کنار غفلت از نگاه و برنامه ویژه برای زنان سرپرست خانوار مناطق محروم، در جایگاه برنامه استراتژیک و ملی توسعه و پیشرفت آنچنان‌که باید روزآمد نیست و در مورد مسئله مهم اتباع افغانستانی در سال‌های اخیر در مناطق محروم که مناطقی بسیار شکننده نیز هستند، سکوت کرده و برای آن برنامه‌ای مدون و درخور ارائه نکرده است. در کنار موارد فوق، در سه برنامه بررسی‌شده نیز همانند برنامه‌های پیشین، همچنان سطح ژئوپلیتیکی اقدامات برنامه‌ای برای مناطق محروم روشن نیست. همچنین، فقدان شاخص‌ها و معیار‌های دقیق تعریف محرومیت و تعیین مناطق محروم و اولویت‌بندی آنها در تخصیص منابع و برنامه‌ها مشاهده می‌شود.»

کارشناسان این مرکز همچنین در این گزارش پیشنهاد داده‌اند برای بهبود چالش‌های بیان‌شده لازم است مفهوم محرومیت و شاخص‌ها و مصادیق آن به‌دقت تعریف شود. «در پرداختن به مناطق محروم در جایگاه محیط‌هایی شکننده، مسائل روز آنها لحاظ شود. دهستان به‌عنوان سطح ژئوپلیتیکی تقسیمات سیاسی-اداری (عملکرد برنامه‌ها در مناطق محروم گنجانده شود. در برنامه‌های توسعه به نابرابری جنسیتی و توانمندسازی زنان در مناطق محروم توجه بیشتری شود. در برنامه‌ها، اولویت با اقدامات از نوع توسعه‌ای باشد. در پرداختن به مناطق محروم، ابعاد مختلف محرومیت اجتماعی همچون بهداشت، آموزش، مسکن، آب، راهسازی، توانمندسازی زنان و به‌ویژه اشتغال مورد توجه قرار گیرد.»