دفن پسماند‌ها دفن و بحرانی که زنده می‌ماند/ مرگ تدریجی طبیعت ایران با دفن غیراصولی ۹۵ درصد پسماند‌ها

اقتصاد۲۴- روزانه ۵۵ هزار تن زباله تولید می‌کنم. ایران در نماگر «مدیریت کنترل‌شده پسماند» در درگاه EPI در سال ۲۰۲۴ در چارک سوم بود. ۷۵ درصد از پسماند سنگین کشور دفن می‌شود که ۹۵ درصد از این دفن غیراصولی است. همه اینها یعنی ایران در مدیریت پسماند بدتر از ۱۲۰ کشور دیگر جهان است. تا سال ۲۰۲۱ میلادی در سطح جهان دو هزار نیروگاه زباله‌سوز احداث شده، اما ایران هنوز سهم نیروگاه‌های زیست‌توده‌اش از سبد انرژی کشور نزدیک به صفر و از سبد انرژی‌های تجدیدپذیر، نزدیک به ۱ درصد است. اینکه چرا شهرداری‌ها که خود عملاً مالک پسماند هستند و موظف به مدیریت آن، به‌سمت احداث لندفیل، هاضم و یا زباله‌سوز نرفتند، موضوعی است که «هلیاسادات حسینی»، مدیرکل دفتر توسعه نیروگاه‌های زیست‌توده ساتبا، ادبیات متفاوت سرمایه‌گذاری در شهرداری‌ها را عامل آن می‌داند. او معتقد است باتوجه‌به وضعیت ناترازی کشور، اولویت با خورشیدی‌ها است و به‌جهت وضعیت اسفناک زباله باید به‌سمت نیروگاه‌های زیست‌توده برویم و بنا است تا در دولت پزشکیان ظرفیت نیروگاه‌های زیست‌توده ۱۰ برابر شود و از ۲۱ مگاوات به ۲۰۰ مگاوات برسد.

رئیس مرکز پژوهش‌های مجلس شورای اسلامی در سال گذشته ترکیب پسماند‌های کشور را این‌گونه تشریح کرده بود: «۶۷.۴ درصد پسماند آلی، ۷.۵ درصد کاغذ و مقوا زباله، ۱۰.۸ درصد پلاستیک و… تولید می‌کنیم. از طرفی، ۲۰ درصد تولیدات غذایی ما دور ریخته می‌شود و از دست می‌رود.» طبق پژوهش‌های این نهاد، بیش از ۸۳ درصد این زباله‌ها را شهرنشینان و بیش از ۱۶ درصد را روستانشینان تولید می‌کنند.

براساس گزارش شاخص عملکرد محیط‌زیستی (EPI) در سال ۲۰۲۴ به‌دلیل دفن قریب به ۷۵ درصد پسماند‌های عادی تولیدی در کشور که ۹۵ درصد از این میزان به‌صورت غیراصولی است، ما در نماگر «مدیریت کنترل‌شده پسماند» در درگاه EPI در چارک سوم این رتبه‌بندی قرارگرفتیم. طبق گزارشی که دی‌ماه امسال در کمیسیون کشاورزی مجلس ارائه شد، با صرف‌نظر کردن از هزینه‌های درمان ناشی از بروز انواع بیماری‌ها، به‌واسطه اشغال زمین برای دفن، آلودگی آب‌های زیرزمینی ناشی از نفوذ شیرابه به‌خصوص در استان‌های شمالی با‌توجه‌به بالا بودن سطح آب‌های زیرزمینی، تولید گاز‌های گلخانه‌ای و عدم استفاده از منابع قابل‌بازیافت، سالیانه خسارتی بالغ‌بر ۱۰۷ هزار میلیارد تومان به محیط‌زیست وارد می‌شود.

پایتخت‌نشینان سالانه شش برابر وزن خود زباله تولید می‌کنند

به‌گفته مدیرکل دفتر توسعه نیروگاه‌های زیست‌توده ساتبا، در حال حاضر یک‌هزار و ۵۰۰ مگاوات تولید انرژی‌های تجدیدپذیر است و از این عدد ۲۱ مگاوات سهم نیروگاه‌های زیست‌توده است. او معتقد است در کشور این ظرفیت وجود دارد که حجم نیروگاه‌های زیست‌توده از عدد فعلی با روش‌های هاضم، زباله‌سوز و سایر روش‌ها به ۵۵۰ مگاوات برسد

بیشتر بخوانید: ترکیه؛ از رویای کشوری بدون زباله تا تبدیل شدن به زباله‌دان اروپا/ نقش امینه اردوغان بانوی اول ترکیه در شکست بزرگ آنکارا

براساس آمار world Population Review (سازمانی که داده‌های آماری جمعیتی به‌روز را درباره تمامی کشور‌ها ارائه می‌دهد) در سال ۲۰۲۱ ایران رتبه ۱۷ در تولید زباله را داشت. همچنین، به‌نقل از اطلس کلانشهر تهران، هر فرد به‌طور متوسط سالانه شش برابر وزن خود زباله تولید می‌کند. متوسط سرانه زباله تولیدشده در تهران ۳۲۰ کیلوگرم است، درحالی‌که سرانه تولید زباله در جهان حدود ۱۱۰ کیلوگرم در سال و سرانه روزانه در مقیاس جهانی ۲۵۰ تا ۳۰۰ گرم است. این رقم در ایران ۶۰۰ گرم و در شمال شهر تهران یک‌هزار و ۲۰۰ گرم است.

هم زیاد زباله دفن می‌کنیم و هم پسماند‌ها را بد دفن می‌کنیم. «مسعود احمدی»، مدیرکل خدمات شهری و محیط‌زیست سازمان شهرداری‌ها و دهیاری‌ها، در چهاردهمین نمایشگاه تجدیدپذیر وضعیت دفع پسماند در کشور را نامناسب خواند. در پژوهشی که بر روی ۱۲ کلانشهر کشور صورت گرفته است و احمدی به آن استناد کرده است، مدیریت پسماند در اکثر کلانشهر‌های کشور ضعیف است و در اکثر شهر‌ها زباله‌ها صرفاً دفن می‌شوند. به‌طور خاص، میزان پسماند دفن‌شده در کلانشهر‌هایی همچون ارومیه، بندرعباس، کرج و اهواز در وضعیت قرمز قرار گرفته است. به‌گفته او، مشکل اصلی کشور مدیریت پسماند‌های‌تر است که این مسائل منجر به اغلب مشکلات زیست‌محیطی در کشور شده است.

بنا به اعلام «مجید قاسمی»، کارشناس فراکسیون محیط‌زیست مجلس شورای اسلامی، سالانه حدود ۴۰ هزار فوتی در اثر آلودگی هوا اتفاق می‌افتد که درصدی از آن مرتبط با مدیریت ناصحیح پسماندهاست. اما چرا درحالی‌که جهان به‌سمت پسماند صفر رفته است، ایران دراین‌رابطه اقدامی نکرده است؟

در برنامه چهارم، پنجم و ششم توسعه مدیریت پسماند مطرح شده است. از دهه ۸۰ به‌بعد هم بودجه‌های سنواتی برای این بخش دیده شده و مورد توجه قرار گرفته؛ اما ارزیابی میزان اجرایی شدن قوانین مصوب، کمتر از ۵۰ درصد بوده است. یکی از راه‌هایی که بسیاری از کشور‌ها برای کاهش تولید زباله و پسماند در پیش گرفته‌اند «پسماند صفر» است. «پسماند صفر» به‌نوعی از سبک زندگی گفته می‌شود که در آن فرد تصمیم می‌گیرد مسئولیت زباله‌هایی را که در طول شبانه‌روز تولید می‌کند، به‌طور کامل برعهده بگیرد. همچنین، سعی می‌کند تولید زباله را به نقطه صفر نزدیک کند. در سبک زندگی پسماند صفر، افراد سعی می‌کنند در ابتدای امر تا جایی که ممکن است از مصرف‌گرایی و زندگی تجملاتی بپرهیزند؛ چراکه در ذات مصرف‌گرایی اسراف نهفته است. در مرحله بعد افراد با این سبک زندگی سعی می‌کنند تا جایی که ممکن است، زباله تولید نکنند.

پسماند صفر دور از ذهن است

«محمد الموتی»، دبیر شبکه‌های مردم‌نهاد محیط‌زیست و منابع‌طبیعی کشور، صفر شدن میزان پسماند را دور از ذهن و واقعی نمی‌داند؛ اما معتقد است می‌توان با ترفند‌ها و اصلاح رفتار‌هایی تولید پسماند را نزدیک به صفر رساند. الموتی دراین‌رابطه می‌گوید: «در حال حاضر در دنیا هیچ نمونه منحصربه‌فردی نداریم که بتوانیم صفر مطلق پسماند را از آن برداشت کنیم، البته به‌صورت مقطعی اقداماتی انجام شده است. اما برای رسیدن به مرحله پسماند صفر رفتار شهروندی یا تغییر در سبک زندگی شهروندان و روستاییان به‌تنهایی نمی‌تواند کمک‌کننده باشد بلکه به مجموعه‌ای از فرایند‌ها نیاز داریم تا به پسماند صفر یا پسماند نزدیک به صفر برسیم.»

الموتی مهمترین زیرساخت برای سبک زندگی پسماند صفر را وجود زیرساخت فرهنگی می‌داند و می‌گوید: «معمولاً افراد اغلب به زیرساخت فیزیکال توجه می‌کنند؛ اما فرهنگسازی دارای اهمیت بالاتری است. فرهنگسازی به‌معنای پیدا کردن مجموعه‌ها و بسته‌های فرهنگی و هنجاری در میان زندگی مردم ایران یا مردمی در نقاطی از جهان است که توانسته‌اند در این حوزه موفق باشند.»

رشد صد درصدی انتشار گاز‌های گلخانه‌ای در ایران طی ۱۰ سال

مسعود نصرتی، معاون عمرانی و رئیس سازمان شهرداری‌ها و دهیاری‌های کشور در صحن علنی مجلس اعلام کرد که روزانه ۵۵ هزار تن زباله تولید می‌کنیم که ۷۰ درصد این زباله‌ها بدون پردازش دفن می‌شوند. آمار‌های جهانی نشان می‌دهد علی‌رغم اینکه سایر کشور‌ها به‌سمت کاهش انتشار کربن رفتند، انتشار گاز‌های گلخانه‌ای در ایران از سال ۱۹۹۰ تا سال ۲۰۲۲ قریب به ۱۰۴ درصد رشد داشته است

۱۸ دی‌ماه «مسعود نصرتی»، معاون عمرانی و رئیس سازمان شهرداری‌ها و دهیاری‌های کشور، در صحن علنی مجلس اعلام کرد روزانه ۵۵ هزار تن زباله تولید می‌کنیم که ۷۰ درصد این زباله‌ها بدون پردازش دفن می‌شوند. عمده توجه کشور بر تأمین برق متمرکز شده است و کمتر به مسائل زیست‌محیطی توجه می‌شود. آمار‌های جهانی نشان می‌دهد علی‌رغم اینکه سایر کشور‌ها به‌سمت کاهش انتشار کربن رفتند، انتشار گاز‌های گلخانه‌ای در ایران از سال ۱۹۹۰ تا سال ۲۰۲۲ قریب به ۱۰۴ درصد رشد داشته است. بررسی ظرفیت فعلی تولید انرژی از پسماند هم نشان می‌دهد هاضم بی‌هوازی تهران که ظرفیت ۳۰۰ تن در روز را داشت، غیرفعال است و پسماندسوز تهران و نوشهر هم که هرکدام روزانه ظرفیتی ۲۰۰ تنی دارند؛ لذا کل ظرفیت زیست‌توده ما مجموعاً ۰.۷ درصد از سبد انرژی تجدیدپذیر کشور را تشکیل می‌دهد.

بیشتر بخوانید:ایران در محاصره کوه‌های زباله؛ رابطۀ فقر و مدیریت پسماند در وضعیت فعلی چیست؟

اگر صرفاً به بحث تأمین انرژی نگاه کنیم، زیست‌توده در مقابل سایر روش‌های تجدیدپذیر جایگاهی ندارد. «هلیا سادات حسینی»، مدیرکل دفتر توسعه نیروگاه‌های زیست‌توده ساتبا، در گفت‌و‌گو با «پیام ما» با بیان اینکه در تجدیدپذیر‌ها اولویت با انرژی خورشیدی است، می‌گوید: «انرژی خورشیدی نسبت به انرژی بادی و زیست‌توده‌ها، زمان کمتری را برای تحقق و بهره‌برداری نیروگاه نیاز دارد. در مقابل، نیروگاه‌های زیست‌توده در امر محیط‌زیست کمک می‌کنند. ما در بحث زیست‌توده از پسماند انرژی می‌گیریم و این هم‌زمان سه تا چهار چالش عمده از چالش‌های کشور را حل می‌کند.»

کل نیروگاه‌های زیست‌توده کشور ۲۱ مگاوات

به‌گفته مدیرکل دفتر توسعه نیروگاه‌های زیست‌توده ساتبا، در حال حاضر یک‌هزار و ۵۰۰ مگاوات تولید انرژی‌های تجدیدپذیر است و از این عدد ۲۱ مگاوات سهم نیروگاه‌های زیست‌توده است. او معتقد است که در کشور این ظرفیت وجود دارد که حجم نیروگاه‌های زیست‌توده از عدد فعلی با روش‌های هاضم، زباله‌سوز و سایر روش‌ها به ۵۵۰ مگاوات برسد.

ایران از دو هزار نیروگاه زباله‌سوز جهان تنها چند نیروگاه دارد. سهم انرژی زیست‌توده از سبد انرژی تجدیدپذیر ایران فقط یک درصد است و این یعنی ظرفیت بزرگ، اما استفاده‌نشده برای تولید برق پاک

او البته در این گفت‌و‌گو وعده می‌دهد در دولت پزشکیان حجم نیروگاه‌های زیست‌توده ۱۰ برابر شود. او دراین‌رابطه می‌گوید: «ما ۵۵۰ مگاوات در کشور قابلیت تولید نیروگاه زیست‌توده داریم که ۲۵۰ مگاوات با ورش زباله‌سوز است و ۲۰۰ مگاوات با هاضم و ۱۵۰ مگاوات از لندفیل‌ها و محل‌های دفن است. در حال حاضر باتوجه‌به مصوبه شورای‌عالی اقتصاد، ۲۰۰ مگاوات در اولویتمان است و تلاشمان بر این است که این ۲۰۰ مگاوات که با اولویت شهر‌های شمالی است، در این دولت به بهره‌برداری برسد.»

علی‌رغم اینکه طبق قانون شهرداری‌ها مالک پسماند هستند و موظف به مدیریت آن هستند؛ اما در سال‌های گذشته به‌جز چند کلانشهر مثل مشهد و تهران و شیراز، شهرداری دیگری به‌سمت احداث نیروگاه‌های زیست‌توده و یا ایجاد زباله‌سوز نرفته‌اند. اینکه چرا شهرداری‌های کشور رغبتی به ایجاد لندفیل و نیروگاه‌های زیست‌توده ندارند، موضوعی است که از دید حسینی به ادبیات متفاوت شهرداری‌ها در حوزه سرمایه‌گذاری برمی‌گردد. حسینی دراین‌رابطه می‌گوید: «ادبیات سرمایه‌گذاری در شهرداری چندان ادبیات متعارفی نیست. وقتی شما با یک چیز خیلی در ارتباط هستید، کم‌کم برایتان عادی می‌شود، شاید فاجعه‌ای که در شهرداری اتفاق افتاده به‌خاطر ذات کاری شهرداری است که جمع‌آوری و مدیریت پسماند است. درواقع، فاجعه پسماند از چشم آنها به‌اندازه ما جدی نمی‌آید و به‌جای اینکه آنها که وظیفه قانونی‌شان است پیگیر باشند، ما باید دائم پیگیر این امر باشیم که چه شد؟»

یکی از جدی‌ترین بحران‌های کنونی که در کشور به آن کمتر توجه شده، بحث پسماند است. اکنون مدیران منابع آب‌وخاک خصوصاً در شهر‌های شمالی بیشتر از اینکه نگران اُفت کمیت این منابع باشند، نگران افت کیفیت آنها هستند و این افت کیفیت به‌دلیل ورود سالانه صد‌ها هزار تن زباله و پسماند به‌صورت مایع و جامد است که سبب شده کیفیت منابع آبی به‌شدت به مخاطره بیفتد. در چنینی شرایطی بهترین راه برای حل معضلات پسماند که بیش از نیمی از آنها به‌صورت غیراصولی دفن می‌شوند، احداث نیروگاه‌های زیست‌توده است.