ساختمان تاریخی و شاهکار معماری سینگر در خطر ویرانی

اقتصاد۲۴- «خطر تخریب ساختمان سینگر» تیتر خبری بود که خیلی زود در میان علاقه‌مندان به تاریخ و میراث فرهنگی دست‌به‌دست شد و صاحب‌نظران و مسئولان میراث‌فرهنگی و مدیران شهری را وادار به واکنش کرد. موضوع در جلسه اخیر شورای شهر مطرح شد و آن‌طورکه مسئولان شهرداری و شورای شهر و میراث فرهنگی می‌گویند سندی مبنی‌بر درخواست مالک برای خروج اثر از فهرست ثبت و یا تخریب و نوسازی بنا در شهرداری و میراث فرهنگی ثبت نشده است. «محسن سعادتی»، معاون میراث‌فرهنگی استان تهران، در اظهاراتی هرگونه اقدام در مورد این بنا را غیرقانونی و «ممنوع» اعلام کرده است. در این میان، اما اظهارات «سید احمد علوی»، رئیس کمیته گردشگری شورای شهر تهران، قابل‌تأمل است که در مورد یک بنای ثبت‌ملی‌شده و دارای اهمیت‌ها و شاخصه‌های معماری فراوان، گفته است: «اگر وزارت میراث‌فرهنگی اعلام کند ساختمان فاقد ارزش میراثی است، شهرداری موظف به صدور مجوز تخریب می‌شود.»

در هفته گذشته واکنش‌ها به خبر احتمال تخریب ساختمان سینگر بسیار بود. باتوجه‌به اینکه در روز‌های اخیر اخبار دیگری مبنی‌بر صدور مجوز تخریب و ارائه تراکم اداری برای یکی دیگر از بنا‌های تاریخی تهران (خانه ولی‌الله پیرنیا) هم منتشر شده بود، خبر تخریب سینگر بازتاب گسترده‌تری پیدا کرد؛ چراکه به‌نظر می‌رسد شهرداری تهران به‌شکلی برنامه‌ریزی‌شده، تلاشی سازماندهی‌شده را برای تخریب بنا‌های تاریخی تهران آغاز کرده است. هرچند نمایندگان شورای شهر درباره این اخبار موضع دیگری در پیش گرفتند، اما دادن تراکم در محل یک بنای تاریخی واجد ارزش تنها به این معناست که صادرکنندگان مجوز مربوطه چشم بر هویت و تاریخ شهر بسته‌اند.

واکنش‌ها به خبر تخریب سینگر

یکی از واکنش‌هایی که به انتشار خبر‌های مربوط به ساختمان سینگر بازتاب زیادی پیدا کرد، مربوط به «بیانیه مؤسسه تهران، مطالعات کلانشهر» بود که تأکید داشت: «تاریخ و هویت شهر را به‌دست سوداگران نسپارید. ما بیش از اینکه به تراکم نیاز داشته باشیم، به حفظ هویت تاریخی شهر نیازمندیم.» در متن این بیانیه دو بنایی را که اخیراً احتمال تخریب‌شان در خبر‌ها مطرح شده است، با هم مقایسه کرده و آورده است: «خانه پیرنیا واجد ارزش تاریخی و فرهنگی بود، اما این اثر [ساختمان سینگر]در فهرست آثار ملی به ثبت رسید. خانه پیرنیا در یک کوچه بن‌بست منشعب از خیابان منوچهری قرار دارد و این اثر در خیابان اصلی شهر قرار دارد.

خانه ولی‌الله پیرنیا متروک بود، ولی این بنا معمور است و فعالیت پررونقی در آن جریان دارد. خانه ولی‌الله پیرنیا فرسوده است و ساختمان سینگر سرِپاست و پابرجا. اما بهانه و روش تخریب هر دو مثل یکدیگر است: سودآوری تخریب اثر تاریخی و ثروت بادآورده. املاک تاریخی به قیمت کمتری از ملک غیرتاریخی خریداری می‌شود، با صبر و حوصله موانع آن برچیده می‌شود و مالک سود سرشاری می‌برد، شهرداری منتفع می‌شود، اما شهر و شهروند ضرر می‌کند.»

این بیانیه با اشاره به سرنوشت مشترک بنا‌هایی مثل پلاسکو، چارسو، علاءالدین و بنا‌های مشابه اشاره کرده و خطاب به مدیران شهری آورده است: «این نسل و نسل‌های بعدی را در گرداب این سوداگران گرفتار نکنید. لحظه‌ای در مقابل این نقاطی که در شهر برشمردم، بایستید و نخواهید که برای شهر چنین رقم بخورد. بدانید تمام درآمدی که شهرداری در گذشته از این راه‌ها داشته است، خرج امور جاری شده و اثری از آن نیست. اما این مکان‌ها هر روز مشکلات بیشتری برای شهر ایجاد می‌کنند»

این بیانیه درباره اهمیت ساختمان سینگر هم تأکید کرده است: «ساختمان سینگر یکی از باارزش‌ترین اماکن شهر تهران در خیابان سعدی و یکی از شاخص‌ترین بنا‌های معمار صاحب نام دوران معاصر، نیکلای مارکف است. این ساختمان سالم و سودمند است و به کسی ضرر نمی‌رساند. نگاه کنید اروپایی‌ها صد‌ها ساختمان مانند «سینگر» دارند و کسی نمی‌تواند به زمین آنها طمع کند؛ چراکه تخریب و نوسازی این بنا‌ها در ممالکی اصلاً سودآور نیست و طمع در آنها مجازات دارد. در شهر و کشور ما نیز این ساختمان تحت حمایت قانونی قرار دارد. اگر به هر دلیلی مالک توانست از موانع قانونی عبور کند، شما به‌عنوان متولی شهر از سودآوری تخریب و نوسازی آن جلوگیری کنید. درنهایت از میراث فرهنگی تهران می‌توان انتظار داشت که راه چاره‌ای برای این روش‌های تخریبی بیندیشد.

بیشتر بخوانید:بازداشت گنج‌یاب معروف ایران در کردستان

میراث‌فرهنگی آخرین سنگر دفاع از آثار تاریخی و هویت شهر است و آخرین سنگر نباید سست باشد. شهر را باید از گزند سوداگران مصون داشت. حفظ و حفاظت از شهر به همه ما مربوط است. به شهروندان، به مشاوران و معماران، به میراث‌فرهنگی و شورای شهر، به شهردار و معاون شهرسازی، به شهرداری مناطق و به همه و همه.»

از صحن شورا تا اداره میراث‌فرهنگی

موضوع ساختمان سینگر و اخبار اخیر آن در جلسه اخیر شورا هم مطرح شد. براساس گزارش ایرنا، «ناصر امانی» در تذکر پیش از دستور خود در جلسه اخیر شورای شهر تهران با بیان اینکه ساختمان سینگر در خیابان سعدی در معرض تخریب است، گفت: «امیدوارم مدیران میراث‌فرهنگی برای حفظ این ساختمان میراثی فکری کنند.» در همین جلسه «مهدی چمران»، رئیس شورای شهر تهران، هم در واکنش به اخبار مربوط به ساختمان سینگر اظهارات قابل‌تأملی داشت که نشان از نگاه مدیران شهری دارد.

او با بیان اینکه به‌لحاظ امنیتی جلوی در این ساختمان میله نصب کردند، گفت: «امید است میراث فرهنگی تهران روی این ساختمان حساس باشند و فکر درست کنند. این ساختمان چقدر کارایی دارد؟ چقدر سود دارد؟ این موارد می‌تواند مالک را وسوسه کند تا ساختمانش را تخریب کند و ساختمان جدید بسازد؛ اما با دوستان میراث‌فرهنگی تماس می‌گیرم که ان‌شاءالله فکر درستی برای ساختمان سینگر کنند.» واکنش «سید احمد علوی»، رئیس کمیته گردشگری شورای شهر تهران، نیز در این جلسه در نوع خود قابل‌تأمل است. او در تذکری درباره حفظ و ایمن‌سازی ساختمان‌های تاریخی و قدیمی تهران، در مورد ساختمان سینگر، از شهرداری تهران خواست به‌جای صدور پروانه تخریب روی ایمن‌سازی این بنا تمرکز کند.

او از صدور مجوز تخریب سینگر انتقاد کرده و گفته است: «مسئولیت تشخیص میراثی بودن یا نبودن یک ساختمان، برعهده وزارت میراث‌فرهنگی است، اگر این وزارتخانه اعلام کند ساختمان فاقد ارزش میراثی است، شهرداری موظف به صدور مجوز تخریب می‌شود. در غیر این‌صورت، مالک می‌تواند از طریق مراجع قضائی برای ممانعت از تخریب، اقدام کند.»

اروپایی‌ها صد‌ها ساختمان مانند «سینگر» دارند و کسی نمی‌تواند به زمین آنها طمع کند؛ چرا‌که تخریب و نوسازی این بنا‌ها در ممالکی اصلاً سودآور نیست و طمع در آنها مجازات دارد. در شهر و کشور ما نیز این ساختمان تحت حمایت قانونی قرار دارد. اگر به هر دلیلی مالک توانست از موانع قانونی عبور کند، متولیان و مدیران شهر از سودآوری تخریب و نوسازی آن جلوگیری کنند

دیروز «محسن سعادتی» به خبرگزاری ایرنا گفته بلافاصله بعد از شنیدن خبر مربوط به ساختمان سینگر، میراث‌فرهنگی آن را غیرقانونی و ممنوع اعلام کرده است. سعادتی گفته: «هرگونه اقدام و صدور مجوز بدون استعلام از میراث‌فرهنگی در مورد این ساختمان غیرقانونی است و پیگرد قضائی دارد. اداره میراث‌فرهنگی با شهرداری منطقه ۱۲ برای حفظ و مرمت این ساختمان ارزشمند مکاتبه کرده است.» سعادتی با تأکید بر اینکه اثر ثبت ملی ساختمان سینگر از آثار شاخص شهر تهران است که تخریب آن ممنوع است، اعلام کرده: «تاکنون از سوی میراث‌فرهنگی برای این ساختمان ارزشمند، هیچ‌گونه مجوزی صادر نشده است و مالک موظف است نسبت به مرمت، حفاظت و نگهداری آن تحت نظارت میراث‌فرهنگی اقدام کند.»

چرا سینگر بنای مهمی است؟

سینگر به‌لحاظ هویتی، تاریخی و شاخصه‌های معماری در پایتخت ساختمان مهمی است. یکی از بنا‌های ماندگاری که «نیکلای مارکوف»، معمار روس‌تبار، در خیابان‌های تهرانی که رنگ‌وبوی مدرن شدن می‌گرفت، طراحی کرد. اما چرا ساختمان سینگر باید حفظ شود و علت اهمیت آن چیست؟ این سؤال را «اسکندر مختاری»، پژوهشگر و مرمتگر پیشکسوت، در گفت‌و‌گو با «پیام‌ما» پاسخ داده است، او می‌گوید: «بنای سینگر از چند جهت واجد ارزش است. نخست، ارزش نمایان آن از جنبه معماری و سبکی است. ساختمان سینگر بخشی از تاریخ تحولات معماری ایرانی در دوران دگردیسی معماری ایران محسوب می‌شود. 

بیشتر بخوانید:فیلم/ چنار ۷۰۰ ساله برغان آتش گرفت

در این دوره، ساختمان‌های کنار خیابان اهمیت ویژه‌ای پیدا می‌کنند؛ چراکه براساس قوانین بلدیه، امکان استفاده تجاری در طبقه همکف و کاربری مسکونی یا اداری در طبقات بالا برای آنها فراهم می‌شد. اما در مورد ساختمان سینگر، گام بعدی برداشته شده و این بنا به‌طور کامل کاربری تجاری و اداری یافته است و طبقات بالایی آن مسکونی نیست.» طراحی مارکوف در مورد این بنا هم یکی دیگر از ویژگی‌های شاخص آن است: «پلان و طرح آن شبیه به یک چهارصفه طراحی‌شده و در چهار گوشه آن فضا‌های قابل‌استفاده قرار گرفته‌اند. بر فراز این چهارصفه نیز یک گنبد قرار دارد. این ویژگی در میان دیگر بنا‌های تجاری کنار خیابان در تهران منحصر‌به‌فرد است.» نام مارکوف بر بنایی که در نوع خود هنوز هم شاخصه‌های قابل‌توجهی دارد، ارزش دوچندان به بنا می‌بخشد، معماری که تمام آثار طراحی‌شده توسط او در فهرست آثار ملی به ثبت رسیده‌اند: «قدیمی‌ترین اثر او، مدرسه البرز (ساخته‌شده در سال ۱۳۰۳) و از آخرین آثارش نیز خانه پروفسور عدل و دانشسرای عالی معلمین است. مارکوف در طراحی بنا‌های آموزشی مانند مدرسه البرز و دانشسرا، بنا‌های مسکونی مانند خانه پروفسور عدل و خانه پیرنیا، بنا‌های عمومی و اداری مانند ساختمان پست و ساختمان سینگر تبحر داشته است. 

مشخصه بارز دیگر این بنا این است که ساختمان سینگر تنها بنای تجاری است که او طراحی کرده و ازاین‌جهت نیز در میان آثار مارکوف دارای ارزش ویژه‌ای است.» به‌گفته مختاری، از جنبه دیگر، اهمیت این بنا به موقعیت آن در لبه خیابان مربوط می‌شود و برای دانستن این بعد از اهمیت بنا باید به تاریخ برگشت: «خیابان سعدی در دوره قاجار از نظر موقعیت، جایگاه مناسبی نداشت، اما ساختمان سینگر جزو اولین بنا‌هایی است که در محدوده میدان مخبرالدوله به‌عنوان یک مرکز تجاری و صنعتی مطرح شد و چهره این بخش از شهر را تغییر داد.» از منظر اجتماعی هم سینگر بنای شاخص و مهمی است: «کاربری این بنا به‌عنوان مرکز فروش و ارائه چرخ‌خیاطی‌های سینگر، پیوندی با جامعه زنان ایرانی برقرار کرده است. بسیاری از افراد خاطراتی از چرخ‌های خیاطی سینگر دارند و این بنا به‌نوعی با خاطرات عمومی شهر تهران گره خورده است.»

 سینگر برخلاف آنچه برخی مدیران شهری القا می‌کنند، ساختمان مستحکمی است. همین استحکام یکی دیگر از ویژگی‌های بارزی است که بنا‌های طراحی‌شده توسط مارکوف دارند: «ساختمان سینگر، مانند دیگر آثار مارکوف، از استحکام بالایی برخوردار است. آثار مارکوف، به‌گونه‌ای ساخته شده‌اند که گویی نه برای ۲۰ یا ۳۰ سال، بلکه برای همیشه طراحی شده‌اند. به‌نظر می‌رسد ساختمان سینگر نیز این ویژگی را داراست و از استحکام و دوام قابل‌توجهی برخوردار است.» اظهارات دوپهلو و شبهه‌برانگیز برخی مدیران شهری، اما می‌تواند منشأ نگرانی در مورد سرنوشت این بنا باشد. البته مختاری معتقد است چنین درخواستی نمی‌تواند از سوی مالک این بنا مطرح شده باشد و امیدوار است این بنای شاخص که بخشی از هویت تاریخی پایتخت است، حفظ شود. او با انتقاد از سیاست‌های تشویقی شهرداری، این موضوع را مطرح می‌کند که فروش تراکم به مالکان آنها را به چشم‌پوشی از ارزش بنا‌های تاریخی‌شان ترغیب می‌کند. جای تأسف بسیار دارد که حقایق جاری در شهر -نه‌فقط در تهران- این سخن او را تأیید می‌کند.