بلوای آب در کویر ایران؛ اختلافات بین استانی بر سر آب استان یزد را به تعطیلی کشاند

اقتصاد۲۴- وقتی شهروندان یزد در آخرین روز‌های اسفند ۱۴۰۳ تقویم سال ۱۴۰۴ را ورق می‌زدند تا برای تعطیلات نوروز برنامه‌ریزی کنند، انتظار نداشتند با افزایش غیرمنتظره روز‌های تعطیل مواجه شوند. درست وقتی همه ایران آماده می‌شد تا پس از دو هفته تعطیلات نوروزی به سر کار خود بازگردند، استان یزد به‌دلیل تشدید تنش آبی، دو روز دیگر (شنبه و یکشنبه، ۱۶ و ۱۷ فروردین) هم تعطیل اعلام شد. ماجرا از این قرار بود که در تعطیلات نوروزی، گروهی در اصفهان خطوط انتقال آب به یزد را شکستند و باعث قطع جریان آب از اصفهان به یزد شدند. این اتفاق نه‌فقط یزد را با بحران آب روبه‌رو کرد بلکه در اصفهان نیز موجب افزایش اعتراض کشاورزان به تأمین نشدن حقابه بخش کشاورزی شد. مسئله‌ای که ابعاد موضوع را از حوزه استان‌های درگیر خارج کرد و موجب شد معاون سیاسی و امنیتی وزارت کشور هم در موضوع مداخله کند. بااین‌حال، به‌نظر می‌رسد هیچ‌کدام از اقدامات انجام‌شده، چه از سوی استان یزد و چه اصفهان، معطوف به حل مسئله نیست. با دستور استاندار اصفهان سد زاینده‌‍رود به‌منظور تأمین آب مورد نیاز کشاورزی باز شد و استاندار یزد هم اعلام کرد پس از تعمیر و برقراری دوباره اتصال لوله‌های انتقال آب تمام همِّ استان را برای مراقبت از آن به کار خواهد گرفت. اما شرکت مدیریت منابع در جست‌وجوی راه‌حل دیگری است. راه‌حلی که بتواند به یک دعوای قدیمی میان سه استان درگیر در حوضه زاینده‌رود (چهارمحال‌وبختیاری، اصفهان و یزد) پایان دهد: «باید برای بارگذاری‌های اضافه از این حوضه فکری کرد.» این جمله‌ای است که «عیسی بزرگ‌زاده»، سخنگوی صنعت آب، بر آن تأکید می‌کند.

اضافه‌برداشت‌های بی‌رویه از حوضه زاینده‌رود آن‌هم پس از چندسال پیاپی خشکسالی کشور و طرح‌های انتقال آبی که یکی از پس از دیگری هرکدام به‌دلیل تأمین تقاضا‌های بخش‌های مختلف صنعت و شرب و کشاورزی و ادعای سه استان درگیر مبنی‌بر سهم اندک از آبی که لایتناهی نبود و نیست، موجب شد عاقبت دعوا بالا گیرد و به خسارت مالی و مشکلات برای شهروندان منجر شود. شکستن و قطع لوله انتقال آب به یزد نه‌فقط هزینه تعمیر دوباره را روی دست دولت گذاشت بلکه برای چندروز متوالی مشکلات زیادی برای شهروندان یزد ایجاد کرد.

همه حق دارند

«عباس» اهل یزد است و سه فرزند دارد که حالا مانند او در خانه نشسته‌اند تا با وصل دوباره آب یکی سر کار و دیگری به دانشگاه برگردد. عباس گلایه می‌کند که قطع آبی که برای آشامیدن و امور بهداشتی مردم مصرف می‌شود، منصفانه نیست و از استان همسایه انتظار چنین کاری را ندارد: «همه هموطن هستیم و باید شرایط زندگی هم را درک کنیم. نمی‌شود بگوییم رودخانه مال یک استان است. اینها همه سرمایه‌های ملی ماست. ما حالا با آب جیره‌بندی سر می‌کنیم و در این چندروز که اتفاقاً گرم هم است، شرایط سختی را تجربه می‌کنیم. این کار درستی در حق هموطن نبود و نیست.»

«زهرا ایزدی» هم یکی دیگر شهروندان یزد است که می‌گوید هم فرزند نوزاد دارد و هم مادری که در بستر بیماری است و در این روز‌های بی‌آبی برای رسیدگی به هر دوی آنان دچار مشکل شده است؛ چراکه همواره باید نگران پایان آب ذخیره و نرسیدن آب باشد: «خیلی غیرمنتظره بود. آن‌هم در روز‌های اول سال که مصرف آب بیشتر است. من تنها آدمی نیستم که فرزند خردسال دارم یا نوزاد دارد یا یک مادر مریض دارم. ما هم می‌فهمیم که اگر آب نباشد، برای همه سخت است. برای آن کشاورز هم که شش ماه-۹ ماه از سال را آب ندارد، هم حتماً خیلی سخت است؛ چون کسب‌وکارش از بین می‌رود، زندگی و درآمدش در خطر قرار می‌گیرد، اما نباید این مشکل را از چشم مردم دیگری ببینند. نباید فشار بی‌آبی و کم‌آبی را بر سر ما خالی کنند. این کار درست نیست.»

بیشتر بخوانید:تهرانی‌ها منتظر قطعی آب باشند

زهرا و عباس حق دارند. در حال گذراندن روز‌های سختی هستند که برایش آماده نبودند. اما صحبت‌های کشاورزان اصفهان هم شنیدنی است. آنها هم می‌گویند قطره‌ای آب از آنچه حقابه قانونی‌شان است، دریافت نکرده‌اند. باران هم که نیامده و این سال زراعی و آبی را قرار است با ضرر و زیان قابل‌توجهی به پایان برسانند. «مجتبی حسینی» یکی از این کشاورزان است: «می‌گویند عصبانی نباشید. چطور نباشیم؟ قطره‌ای آب به ما ندادند. تمام محصول این منطقه دارد از دست می‌رود. کشاورز باید چگونه زندگی‌اش را تأمین کند؟ این مسئله هم موضوع امروز و دیروز نیست که بگویید کمی صبر کنید، درست می‌شود. در بالادست و استان چهارمحال‌وبختیاری همه دارند هر چقدر که می‌خواهند آب برداشت می‌کنند، برای همه مصارف غیرشرب در یزد به‌ویژه برای صنعت این استان هم آب می‌برند، اما به کشاورز اصفهانی که می‌رسند می‌گویند آب نداریم! برندارید! نمی‌دهیم.»

تعمیر خط لوله، رهاسازی آب

در پی این اتفاق، اما به‌نظر می‌رسد دولت تلاش کرده است اقدامات عاجلی برای رفع تنش انجام دهد. «محمدرضا بابایی»، استاندار یزد، می‌گوید عملیات بازسازی ایستگاه‌ها آغاز شده و عزم جدی ما بر مرمت خسارت‌های وارده به خط انتقال آب به استان است.

استاندار یزد: عملیات بازسازی ایستگاه شماره ۴ آغاز شده است. به ایستگاه شماره ۴ خسارت سنگینی وارد شده است، عملیات مربوط به مرمت و بازسازی ایستگاه شماره ۳ به‌زودی آغاز می‌شود

او که در زمان گفت‌و‌گو با «پیام‌ما» در حال بازدید از منطقه بود، توضیح می‌دهد که خسارت‌های قابل‌توجهی به ایستگاه‌های ۳ و ۴ پمپاژ آب شرب انتقالی به استان یزد وارد شده و آب انتقالی به یزد قطع شده است: «ما هم از وزارت نیرو انتظار داریم مطالبات مردم منطقه شرق اصفهان و سایر استان‌ها را بیش‌ازپیش بررسی کند و تدابیر لازم را بیندیشد. اگر مطالبات آنها بحق باشد، باید مورد توجه قرار گیرد. در حال حاضر، عملیات بازسازی ایستگاه شماره ۴ آغاز شده است و باتوجه‌به پیشرفت بسیار خوب پروژه، به‌زودی وارد مدار می‌شود. متأسفانه به ایستگاه شماره ۴ خسارت سنگینی وارد شده است. عملیات مربوط به مرمت و بازسازی ایستگاه شماره ۳ به‌زودی آغاز می‌شود، اما فرآیند بازسازی آن زمان‌بر خواهد بود.»

هم‌زمان، اما استاندار اصفهان هم اعلام کرد سد زاینده‌رود از ساعت ۱۲ (بامداد ۱۴ فروردین) برای کشت پاییزه کشاورزان بازگشایی می‌شود. «مهدی جمالی‌نژاد» در گفت‌و‌گو با شبکه اصفهان اعلام کرد: «در پی بارندگی‌های اخیر و رایزنی‌های فشرده مدیریت استان با مقامات ملی و مشورت‌های کارشناسی آبی ذی‌ربط مقرر شد از امشب آب رودخانه زاینده‌رود جهت بهره‌مندی هم‌استانی‌های عزیز و کشاورزان زحمتکش بازگشایی شود. با تشکر از سعه صدر و صبوری کشاورزان خدوم و فهیم استان، از زحمات و تدابیر رئیس‌جمهور و دولت وفاق به‌ویژه وزیر محترم کشور و معاونان قدردانی می‌کنم و امیدوارم با الطاف و عنایات باری تعالی، شاهد نزول رحمت الهی در روز‌های پیش رو باشیم.»

در ساعاتی که این گزارش تنظیم می‌شد، اما خبر می‌رسد که آب زاینده‌رود به شهر اصفهان رسید. براساس آنچه خبرگزاری مهر منتشر کرد آب زاینده‌رود ساعت ۱۴ و ۲۵ دقیقه ظهر جمعه به بستر رودخانه در پارک جنگلی ناژوان شهر اصفهان رسید.

جزئیاتی از سوی متولیان آب‌منطقه‌ای اصفهان درباره چگونگی رهاسازی و توزیع آب برای نوبت دوم آبیاری کشت پاییزه کشاورزان غرب و شرق اصفهان به‌طور رسمی اعلام نشده است، اما آن‌طورکه نمایندگان کشاورزان اصفهان می‌گویند به ایشان اعلام کردند به‌مدت ۱۰ روز و به‌میزان حدود ۶۵ تا ۷۰ میلیون مترمکعب آب از سد زاینده‌رود رهاسازی می‌شود.

«حسین وحیدا»، رئیس اتاق اصناف کشاورزان اصفهان، نیز می‌گوید: «۲۰ هزار هکتار از اراضی شهرستان اصفهان و شرق این خطه شامل (کوهپایه، هرند، زیار و ورزنه) پاییز سال گذشته زیر کشت گندم و جو رفت و بخشی از این کشت نیز کشت ریشه‌ای مانند یونجه و بالغ‌بر دو هزار و ۵۰۰ هکتار آن باغ درختان پسته است.»

استخوان لای زخم

تنش شکل‌گرفته اگرچه با خسارت بالا، اما به‌شکل موقت رفع شد. بااین‌حال، سخنگوی صنعت آب کشور به «پیام‌ما» می‌گوید در حوضه زاینده‌رود نمی‌توان استخوان را لای زخم نگه‌داشت و باید برای جلوگیری از تشدید مشکلات مردم که هرکدام به‌نوعی محق هستند، اقداماتی مهم و راهگشا انجام داد. «عیسی بزرگ‌زاده» می‌گوید: «تمام شاخص‌های زیست‌بومی نشان می‌دهند حوضه زاینده‌رود بارگذاری اضافی قابل‌ملاحظه‌ای در بخش آب دارد و مصارف از منابع پیشی گرفته است. اصلی‌ترین راه‌حل پیش رو رفع این ناترازی از طریق حذف اضافه بارگذاری آب است.»

بزرگ‌زاده توضیح می‌دهد: «دو راه برای حوضه زاینده‌رود متصور است. یکی راه‌کار‌های فوری و آنی برای تسهیم منصفانه و عادلانه آب و براساس اولویت‌بندی‌های قانونی. دوم راهکار بلندمدت که تنها با حذف اضافه بارگذاری میسر می‌شود. برنامه وزارت نیرو برای حذف اضافه بارگذاری آبی در بخش صنایع، استفاده از آب‌های نامتعارف مانند پساب‌ها و آب دریا و بازچرخانی آب است. در بخش شرب و بهداشت، مدیریت مصرف ۲۵ درصدی با استفاده از تجهیزات به‌روز و کارآمد در ساختمان‌ها و نیز تغییر رفتار شهروندان بدمصرف و پرمصرف است. در بخش کشاورزی نیز این برنامه شامل مقابله با برداشت‌های غیرمجاز در هر دو بخش آب‌های سطحی و زیرزمینی و نیز کاهش بارگذاری‌های آبی برای توسعه اراضی باغی و زراعی در حد توان اکولوژیکی حوضه است.»‌

بیشتر بخوانید:آب کرج قطع شد

بزرگ‌زاده می‌گوید می‌توان ایده‌های مختلفی را در این زمینه پیگیری کرد، مانند کاهش سطوح باغی و اراضی از طریق پیش‌بینی معیشت جایگزین. اما ازآنجاکه این امر، موضوعی پیچیده و چندبعدی است، باید هم از اظهارنظر‌های سریع خودداری کرد و هم موضوع را در ابعاد دقیق فنی و اجتماعی بررسی کرد.

برداشت‌های ناگفته

یک اقدام از سر ناچاری یا استیصال گروهی در اصفهان موجب تعطیلی یک استان شد. اتفاقی که ناگزیر معاون امنیتی و انتظامی وزارت کشور را نیز ناچار به مداخله کرد. «علی اکبر پورجمشیدیان» در سفر به یزد و شورای تأمین این استان گفت: «موضوع آب انتقالی به استان یزد به‌طور کامل مورد بررسی قرار گرفته و در این استان فقط و تماماً برای شرب مردم استان استفاده می‌شود و بخش صنعت از منابع آب با کیفیت پایین موجود در منطقه بهره می‌برند، طرح مباحثی مانند استفاده از آب انتقالی برای کشاورزی یا صنعت معقول نیست.

به‌گفته او و به‌گزارش ایرنا، آب انتقالی از کوهرنگ متعلق به سه استان است و نیاز ضروری شرب مردم در اولویت قرار دارد و تلاش می‌کنیم مشکلی در زمینه تأمین آب شرب ایجاد نشود: «البته در سراسر منطقه و کشور به‌دلیل کاهش بارش‌ها در زمینه آب کمبود داریم و مردم باید همواره صرفه‌جویی را سرلوحه کار خود قرار دهند تا کم‌آبی در کشور مدیریت شود و به وزارت نیرو هم فرصت دهیم تا مشکل تأمین آب را حل کنند. در بحث ایجاد امنیت این مسیر، موضوع در اولین جلسه شورای امنیت کشور مطرح و مطابق تصمیمات آن جلسه درباره امنیت مسیر تصمیم‌گیری می‌شود.»

پورجمشیدیان ادامه داد: «در مرحله اول برای رفع نیاز ضروری مردم استان به آب تا چهار روز آینده یک ایستگاه به مدار بازمی‌گردد و یک ایستگاه هم که تعمیرات آن زمان‌بر خواهد بود، مسئولان پیگیر رفع مشکلات آن هستند. با مسئولان اصفهان نیز جلسه‌ای برگزار شده است تا در این مسیر مشکلی برای تأمین آب شرب مردم استان یزد پیش نیاید.».

اما این همه ماجرای برداشت آب از حوضه زاینده‌رود نیست. در مورد استان یزد نیز روایت انتقال آب به همین میزان برداشت ختم نمی‌شود. پروژه انتقال آب به یزد در دهه ۶۰ شمسی طراحی و در سال‌های بعد اجرایی شد. این طرح شامل احداث خط لوله‌ای به طول حدود ۳۳۰ کیلومتر است که آب را از سرشاخه‌های زاینده‌رود (منطقه کوهرنگ در چهارمحال‌وبختیاری) به یزد منتقل می‌کند. در ابتدا، تخصیص آب حدود ۷۸ میلیون مترمکعب در سال برای شرب و صنعت بود که بعداً به ۹۸ میلیون مترمکعب افزایش یافت. امروزه، بیش از ۹۰ درصد این آب برای تأمین آب آشامیدنی یزد و مابقی برای صنایع استفاده می‌شود. این پروژه توسط شرکت آب‌منطقه‌ای یزد و با همکاری وزارت نیرو مدیریت و اجرا شده است.

موافقان این انتقال آب می‌گویند این پروژه توانسته نیاز آب آشامیدنی جمعیت قابل‌توجهی در یزد، استانی کویری با منابع آبی محدود، را برطرف کند و از مهاجرت اجباری یا بحران انسانی جلوگیری کند. بخشی از آب انتقالی به صنایع کلیدی یزد (مثل فولاد و کاشی‌سازی) اختصاص یافته که به رشد اقتصادی منطقه کمک کرده است. بااین‌حال، مخالفان این انتقال آب می‌گویند رشد صنعت در یزد و فهرستی بلند از صنایع آب‌بر مستقر در این استان خشک و کویری ایران نشان می‌دهد جانمایی صنایع در آن به‌ویژه برپایه آب زاینده‌رود، می‌تواند این چالش و چالش‌های اجتماعی آب در این بخش را تشدید کند.

همچنین، طبق تابلوی منابع و مصارف که در جلسه سیزدهم شورای‌عالی آب مصوب شد، کل آبی که دولت با سرمایه خودش تأمین و به حوزه زاینده‌رود وارد کرده است، معادل ۳۸۴ میلیون مترمکعب است. ولی آبی که از سال ۴۷ به‌بعد تخصیص داده است، معادل ۱۹۷۶ میلیون مترمکعب است؛ یعنی پنج‌برابر تخصیص داده است.