موسسان حوزه علمیه قم/ آیت الله محمدعلی اراکی؛ شیخ الفقهاء و المجتهدین و شاگرد برجسته آیت الله حائری

اقتصاد ۲۴ - محمدعلی اراکی، از فقهای بزرگ و از مراجع تقلید برجسته است که در بازتاسیس حوزه علمیه قم توسط آیت الله حائری به او یاری رسانده است. اراکی با شرکت در درس عبدالکریم حائری در حوزه علمیه اراک و سپس دوره پانزده‌ساله زعامتشان در حوزه علمیه قم، بیشترین مدت شاگردی را نزد او داشته است.

اراکی پس از رحلت امام به عنوان مرجع تقلید معرفی شد و عموم مقلیدن امام مقلد او شدند و پس از رحلت سیدمحمدرضا گلپایگانی مرجع یگانه شیعیان جهان شد.

او که پس از یکصد سال زندگی در هشتم آذر ۱۳۷۳ درگذشت، کتاب‌های متعددی از خود باقی گذاشته است. بیع، خیارات، نکاح، طهارت، تقریرات درس عبدالکریم حائری به قلم او می‌باشد.

آیت الله محمدعلی اراکی که بود؟

محمدعلی اراکی (عراقی)، در ۱۲۷۳ شمسی در شهر اراک به دنیا آمد. نام قدیم اراک، عراق ایران بود که در سال ۱۳۱۴ به اراک تغییر یافت و از این‌رو محمدعلی عراقی نیز به اراکی شهرت یافت. پدرش احمدآقا، مشهور به میرزاآقا فراهانی از علمای مشهور آن زمان بود و مادرش علویه‌آغابیگم از نوادگان امامزاده سیدحسن واقف بود و نسبش به امام‌سجاد (ع) می‌رسید.

اراکی در پنج‌سالگی به مکتبخانه رفت و از درس صابر اراکی (عراقی) و نیز شوهرخواهر خود به نام عمادی استفاده کرد. او در نوجوانی وارد حوزه علمیه اراک شد و مقدمات علوم اسلامی را از سیدجعفر شیثی فرا گرفت و مقطع سطح را در درس عباس ادریس‌آبادی و سیدمحمدتقی خوانساری شرکت کرد.

او از قدیمی‌ترین شاگردان عبدالکریم حائری یزدی در حوزه اراک و قم و مورد توجه وی بود و در سفر تاریخی وی به قم در سال ۱۳۰۰ همراه و ملازم او بود. وی بازبینی و اصلاح کتاب الصلاة حائری یزدی را همراه با سیدمحمدرضا گلپایگانی انجام داده است.

اراکی پس از تحصیل در حوزه علمیه اراک و قم، بیش از ۳۵ سال در حوزه قم تدریس کرد و در زمان حضور مرجع تقلید وقت سیدحسین بروجردی، در کنار امام‌ خمینی، از استادان مطرح فقه و اصول حوزه علمیه و در اواخر عمر ملقب به «شیخ الفقهاء و المجتهدین» بود.

وی در غیبت سیدمحمدتقی خوانساری به جای او در مسجد امام‌حسن عسکری (ع) قم، به برپایی نماز جمعه می‌پرداخت و از اواخر سال ۱۳۲۳ امامت نماز جمعه را بر عهده گرفت و پس از وفات سیدمحمدتقی خوانساری (۱۳۷۱ق) به تدریس خارج فقه و اصول پرداخت.

سیدمحسن خرازی، عبدالنبی نمازی، علی ثابتی، محمد یزدی، محسن حرم‌پناهی، یحیی انصاری شیرازی، رضا استادی، محمد مؤمن و سیدمحمدعلی علوی گرگانی از جمله شاگردان او هستند.

اراکی حدود ۳۵ سال در قم در مسجد امام‌ حسن عسکری (ع)، مدرسه فیضیه و حرم فاطمه معصومه (س)، نماز جماعت اقامه می‌کرد و در نماز جماعت او علمای بزرگ و مجتهدان قم شرکت می‌کردند.

بنابر گزارش سازمان اطلاعات و امنیت کشور (ساواک) در زمان بروجردی، اراکی یکی از استادان درس خارج حوزه بوده و در اراک و بروجرد نفوذ داشته است.

نحوه آشنایی آیت الله اراکی با امام‌ خمینی

اراکی آشنایی خود با امام‌ خمینی را از زمان تحصیل در حوزه علمیه قم در سال ۱۳۰۱ برشمرده است و از رفاقت صمیمانه خود با ایشان به نیکی یاد کرده و گفته است همه‌روزه مسیری را در قم با هم در رفت و آمد بوده‌اند.

اراکی،  امام خمینی را هم‌صحبت خود می‌خواند و از فعالیت‌های سیاسی امام‌ خمینی علیه رژیم پهلوی پشتیبانی می‌کرد. به دنبال اعلامیه برخی مراجع ازجمله امام‌ خمینی در سال ۱۳۴۱ علیه لایحه انجمن‌های ایالتی و ولایتی، اراکی نیز طی تلگرافی به محمدرضا پهلوی، این لایحه را خلاف موازین شرع و باعث نارضایتی مردم دانست و خواستار لغو آن شد.

ساواک از جلسات محرمانه در خانه مراجع، ازجمله امام‌ خمینی و اراکی دربارهٔ همین موضوع گزارش داده است. پس از بازداشت و تبعید امام‌ خمینی به ترکیه در سال ۱۳۴۳ نیز اراکی از ایشان حمایت می‌کرد. اراکی پس از انتقال و تبعید امام‌ خمینی به عراق، همان سال به این کشور سفر کرد و نخستین دیدار او با امام‌ خمینی، در حرم حضرت ابوالفضل (ع) صورت گرفت که خیلی صمیمانه و به‌شدت عاطفی بود.

بیشتر بخوانید: تحول ساختار مالی حوزه علمیه قم؛ از آغاز تا دوران معاصر

وی در نجف نیز با وجود اختناق و مشکلات سیاسیِ مراوده با امام‌ خمینی، با افتخار میهمانی امام‌ خمینی را پذیرفت و بدون نگرانی در مدت اقامت خود در بیت ایشان اقامت کرد. وی که احترام و شیفتگی خود را به امام‌ خمینی با برخاستن در برابر عکس ایشان نشان داده، معتقد بود اگر امام‌ خمینی در کربلا حضور می‌داشت، در شمار شهدای کربلا قرار می‌گرفت.

امام‌ خمینی پس از پیروزی انقلاب اسلامی و سفر به شهر قم، در سلسله دیدار با مراجع و علما با حضور در خانه اراکی با او دیداری صمیمانه داشت. اراکی در این دیدار، برپایی نماز جمعه را به امام‌ خمینی پیشنهاد کرد و ایشان را به سبب آنکه در راس حکومت اسلامی قرار داشت، سزاوارتر به برپایی این امر دانست؛ ولی امام‌ خمینی بر تداوم برپایی نماز جمعه در قم به امامت اراکی تأکید کرد. اراکی پس از مدتی برپایی نماز جمعه در حرم فاطمه معصومه (س) به سبب کهولت سن، آن را ترک کرد.

گزینه جانشینی امام‌ خمینی

اعضای مجلس خبرگان رهبری در سال ۱۳۶۲ افرادی را برای جانشینی امام‌ خمینی بررسی کردند که اراکی یکی از این افراد بود. پس از درگذشت امام‌ خمینی، بسیاری از مقلدان ایشان، به تقلید از اراکی رجوع کردند و طبق فتوای وی که باقی‌ماندن بر تقلید از مجتهد میت را جایز می‌دانست، بر تقلید از امام‌ خمینی باقی ماندند. با درگذشت سیدمحمدرضا گلپایگانی در سال ۱۳۷۲، جامعه مدرسین حوزه علمیه قم، ضمن تمجید از فقاهت تام، تقوا و عدالت محمدعلی اراکی، وی را مرجع متعین جهان تشیع معرفی کرد.

اراکی سرانجام در شامگاه روز سه‌شنبه هشتم آذر ۱۳۷۳ پس از صد سال زندگی پرثمر درگذشت. پس از مراسم تشییع باشکوه در تهران و قم، پیکر وی در روز پنجشنبه دهم آذر در مسجد بالاسر در حرم فاطمه معصومه (س) در جوار قبر استاد خود حائری یزدی به خاک سپرده شد.