فاجعه نفتی مارون با پاکسازی ناتمام و خسارت نامعلوم/ بحران آلودگی رودخانه یک هفته پس از شکستن لوله انتقال نفت

اقتصاد۲۴- بیش از یک هفته از شکسته شدن یکی از لوله‌های نفت و آلودگی رودخانه مارون در شرق خوزستان می‌گذرد، اما نه پاکسازی این رودخانه از لکه‌های نفتی تمام شده و نه مشخص است چه میزان خسارت پس از ورود این حجم آلاینده به مارون وارد شده. حالا ۲۹ انجمن محیط‌زیستی خوزستان با صدور بیانیه‌ای به خسارت‌های مرتبط با این آلودگی نفتی اشاره کرده و آورده‌اند: ««این آلودگی، رودخانه ‌و بیشه‌زار ارزشمندی را که با گونه‌های متنوع گیاهی و جانوری شریان حیاتی طبیعت و زندگی مردم است، دستخوش آسیب جدی کرده و تهدید جدی برای کشاورزی و سلامت عمومی است.»

ظهر چهارم خردادماه بود که یکی از خطوط لوله نفت ۲۲ اینچ فلزی انتقال نفت از مجموعه کرنج به‌سمت تلمبه‌خانه شماره یک امیدیه مربوط به شرکت نفت و گاز آغاجاری در بخش جایزان از توابع شهرستان امیدیه به‌دلیل فرسودگی شکست و نفت خام را راهی رودخانه مارون و بیشه‌زارهای اطراف کرد. مارون یکی از رودخانه‌های مهم خوزستان است که از استان کهگیلویه‌وبویراحمد سرچشمه می‌گیرد و در ادامه با پیوستن رودخانه «علا» رودخانه «جراحی» را شکل می‌دهد و به تالاب بین‌المللی شادگان می‌ریزد.

بر اساس بیانیه انجمن‌های محیط‌زیستی خوزستان فاجعه زیست‌محیطی نشت هزاران لیتر نفت‌خام به رودخانه مارون که به‌دنبال شکستگی خطوط فرسوده انتقال نفت در محدوده روستای سَفَر در بخش جایزان رخ داده است، نشانه‌ای آشکار از سال‌ها سهل‌انگاری و بی‌توجهی به هشدارهای کارشناسی و مردمی درباره وضعیت زیرساخت‌های نفتی در استان است: «این آلودگی، رودخانه ‌و بیشه‌زار ارزشمندی را که با گونه‌های متنوع گیاهی و جانوری شریان حیاتی طبیعت و زندگی مردم است، دستخوش آسیب جدی کرده و تهدید جدی برای کشاورزی و سلامت عمومی است. این موضوع نگرانی گسترده‌ای را در میان مردم محلی و فعالان محیط‌زیست به وجود آورده است.»

بعد از این حادثه، روابط‌عمومی شرکت بهره‌برداری نفت و گاز آغاجاری گزارش داد که «بر اثر نشت این خط لوله حجمی از نفت خام به درون رودخانه مارون سرازیر شده است.» به‌گفته «علی شکیبا کیا»، رئیس HSE این شرکت، تیم‌های فنی و عملیاتی با قطع جریان نفت، اقدامات کنترلی لازم برای جلوگیری از ورود آلودگی به رودخانه را انجام داده‌اند.

او گفت: «با بهره‌گیری از تجهیزات و ابزارهای تخصصی، عملیات پاکسازی آلودگی‌های نفتی در حال انجام است. همچنین، دو سد خاکی و دو سد آبی به‌منظور مهار لکه‌های نفتی در رودخانه مارون احداث شده و چند سد دولایه در مسیر رودخانه نصب شده است که نفت را در سطح مهار می‌کنند و اجازه عبور آب پاک از زیر آن را می‌دهند.» همچنین «محسن دهبان‌پور»، مدیرعامل شرکت نفت و گاز آغاجاری، نیز استفاده از لایه‌های متعدد بوم جاذب در فواصل مشخص رودخانه را یکی از تمهیدات کلیدی برای جلوگیری از نفوذ لکه‌های نفتی به پایین‌دست دانسته و گفت: «خوشبختانه با اجرای این اقدامات، مورد مهمی از آلودگی در نواحی پایین‌دست رودخانه مشاهده نشده است.»

تهدید نفتی مارون، جراحی و دیمه

«عبدالرحیم طیبی»، مدیر انجمن مهرورزان زیست‌بوم مارون، به «پیام‌ما» می‌گوید: «آلودگی نفتی گسترش پیدا کرده و اکنون به رودخانه جراحی رسیده است.»
او ادامه می‌دهد: «پیشروی لکه‌های نفتی در رودخانه مارون را روزانه رصد کردیم. طبق برآوردی که داشتیم حدود ۴۵ کیلومتر از رودخانه مارون در شهرستان‌های امیدیه و رامهرمز آلودگی‌های نفتی قابل‌مشاهده است. این لکه‌های نفتی بعد از اتصال مارون و علا، در رودخانه جراحی هم ادامه پیدا کرده و حدود پنج کیلومتر از این رودخانه را تا این زمان آلوده‌ کرده است.»

نفت یکی از جدی‌ترین آلاینده‌های طبیعت به‌شمار می‌رود. چسبندگی و سمی بودن نفت باعث می‌شود این آلودگی، خسارت‌های جبران‌ناپذیری برای محیط‌زیست داشته باشد.

بیشتر بخوانید: رودخانه ماربُر در آستانه حذف از نقشه جغرافیایی ایران

به‌گفته طیبی، «این لوله‌های نفت قدیمی و پوسیده هستند و پارسال هم دچار نشتی شدند و قرار بود شرکت نفت آنها را تعویض کند، اما این کار انجام نشد. بالاخره این لوله شکست و با فشار سنگینی هزاران لیتر نفت خام وارد مارون شد. توقع ما این بود که با امکانات بیشتر بیایند و کار پاکسازی را انجام بدهند. این درحالی‌است که مشاهده می‌کنیم در بعضی نقاط نفت جمع‌آوری‌شده از رودخانه را می‌سوزانند. پاکسازی آلودگی نفت خام کار ساده‌ای نیست، شرکت نفت تجهیزات جدید ندارد و باید از امکانات به‌روز یا حتی کمک‌های ملی استفاده کند تا آلودگی گسترش پیدا نکند و به‌سرعت جمع‌آوری شود. چون آثار آلودگی نفتی تا سال‌ها باقی می‌ماند.»

تصاویر و ویدئوها لکه‌های سیاه نفت را روی مارون نشان می‌دهد. ساحل رودخانه سیاه است و تصویر مرغ ماهی‌خواری که با خوردن آب از رودخانه، سیاه و نفتی شده دست‌به‌دست می‌گردد. طیبی می‌گوید: «بیشه‌زار مارون در دو سوی رودخانه انبوه است که این لکه‌های نفتی در حاشیه‌اش رسوب می‌کند. آلودگی پیشروی کرده و رود مارون در محدوده‌ای که از منطقه حفاظت‌شده دیمه در رامهرمز عبور می‌کند، نیز آلوده شده است. این منطقه زیستگاه آهوست و آهوها برای آشامیدن آب به رودخانه می‌آیند. این منطقه زیستگاه بزرگ مرغ‌های ماهی‌خوار است و انواع گونه‌های جانوری و آبزی از جمله لاک‌پشت فراتی که گونه در خطر انقراض است نیز در این رودخانه و بیشه‌زار مارون زندگی می‌کنند که با این آلودگی سرنوشت آنها مشخص نیست. روستاها و زمین‌های کشاورزی در مسیر این رودخانه نیز بسیار است.»

وزارت نفت مسئول است

خوزستان مهمترین تولیدکننده نفت کشور است که هزاران کیلومتر خط لوله از شهرها و روستاها، رودخانه‌ها و مناطق حفاظت‌شده آن عبور می‌کند و هر چندوقت یکبار حادثه می‌آفریند، اما مشخص نیست چقدر از آنها فرسوده و پوسیده هستند. در اسفند ۱۳۸۷ نشت نفت در رودخانه کرخه (در نزدیکی روستای سن بهادر شوش) ۶۰ کیلومتر از این رودخانه را آلوده کرد. نشت نفت در بخش غیزانیه در اهواز بارها منجر به آلودگی شده است. شهریور ۱۳۹۵ در کریدور نفتی در قلب اهواز و میدان فرودگاه خطوط لوله فرسوده دچار نشتی شد. در پی شکستن خط لوله نفت و آلودگی مارون، ستاد بحران استانداری خوزستان نیز تشکیل جلسه داد. «علی عبدالهی»، مدیرکل مدیریت بحران استانداری خوزستان، در گفت‌وگو با «پیام ما» بر لزوم تسریع در پاکسازی آلودگی نفتی رودخانه مارون تأکید می‌کند: «به‌رغم اینکه شرکت نفت کار پاکسازی را از زمان وقوع حادثه آغاز کرده، اما هنوز به اتمام نرسیده است. باید با افزایش اکیپ‌های عملیاتی، بسیج امکانات و استفاده از تجهیزات نوین تسریع کنند؛ ضمناً اداره‌کل حفاظت محیط‌زیست به پایش مستمر آلودگی تا پاکسازی کامل نظارت کند.»

بیشتر بخوانید: معمای بی جواب بحران آلودگی ارس/ افزایش نگرانی‌ از آلودگی رودخانه ارس و پیامد‌های زیست‌محیطی آن

او درباره آلودگی احتمالی آب شرب تعدادی از روستاهای شهرستان رامشیر که از رودخانه مارون تأمین می‌شود، توضیح می‌دهد: «فاصله محل نشت نفت با تأسیسات آب شرب رامشیر زیاد است. بااین‌حال، با هماهنگی‌هایی که بین سازمان آب و برق خوزستان، شرکت آبفا و شرکت نفت صورت گرفت، چند بند خاکی و تجهیزات سازه‌ای و غیرسازه‌ای و جاذب روی مارون در بالادست تأسیسات آب شرب ساخته و یا نصب شد تا آلودگی نفتی جمع‌آوری شود و به تأسیسات آبفا وارد نشود و همچنین، کنترل کیفی آب به‌صورت مستمر توسط شرکت آبفا انجام می‌شود تا از هرگونه آلودگی احتمالی آب شرب پیشگیری شود.»

عبداللهی می‌گوید: «در این نشست قرار شد شرکت نفت نقاطی را که احتمال شکستگی و حادثه مجدد دارند، شناسایی کند و ضمن اعلام و انجام اقدامات احتیاطی و پیشگیرانه طی چند مرحله برحسب اولویت برای تعمیر، بازسازی و یا تعویضشان اقدام کند.»
او درباره مسئولیت وزارت نفت در پیشگیری از حوادث خطوط لوله می‌گوید: «بحث سلامت و جان مردم اولویت همه ماست و مسئولیت این حوادث مستقیماً متوجه وزارت نفت به‌عنوان متولی است. بنابراین، باید پیشگیری کنند و قبل از وقوع حادثه لوله‌های فرسوده شناسایی و ایمن شوند.»

تخریب محیط‌زیست برای نفتی‌ها عادی است

در روزهای اخیر اداره‌کل حفاظت محیط‌زیست استان خوزستان اطلاعیه‌ای رسمی خطاب به مسئولان شرکت ملی مناطق نفت‌خیز جنوب صادر کرده و نسبت به افزایش نگران‌کننده فلرسوزی، شکستگی خطوط لوله و نشت مواد آلاینده هشدار داده است: «در روزها و هفته‌های اخیر، افزایش چشمگیر پدیده فلرسوزی در مناطق نفت‌خیز استان خوزستان، به‌ویژه در اطراف کلانشهر اهواز، همراه با وقوع حادثه شکستگی خطوط انتقال نفت در منطقه مارون، در نزدیکی شهرستان امیدیه، موجب بروز آلودگی شدید هوا، خاک و منابع آبی، تهدید سلامت عمومی شهروندان و تخریب جدی اکوسیستم‌های طبیعی منطقه شده است.»

بیشتر بخوانید: سرنوشت تلخ دو رود رشت؛ زرجوب و گوهررود

همچنین، «محمدجواد اشرفی»، مدیرکل حفاظت محیط‌زیست خوزستان در جلسه ستاد بحران استانداری درباره حادثه نشت نفت در مارون با انتقاد از عملکرد شرکت نفت گفت: «مشاهدات میدانی نشان داد آمادگی لازم برای مواجهه با چنین شرایطی در سطح شرکت‌های بهره‌بردار وجود ندارد. حتی در برخی موارد به‌جای جمع‌آوری اصولی مواد نفتی، اقدام به سوزاندن آن‌ کرده‌اند که روشی کاملاً نادرست و غیراستاندارد است. موضوع نگران‌کننده دیگر، استفاده از نیروهای غیرتخصصی برای مقابله با آلودگی نفتی بود. متأسفانه حتی از افراد محلی بدون آموزش‌های لازم برای اجرای عملیات پاکسازی استفاده شده است. درحالی‌که انتظار می‌رفت اقدامات لازم در زمینه جمع‌آوری مواد آلاینده با سرعت و دقت انجام شود، عملکرد برخی شرکت‌های نفتی از حداقل‌های مورد انتظار نیز فاصله داشت. با قاطعیت اعلام می‌کنیم مجموعه حفاظت محیط‌زیست از نحوه مدیریت زیست‌محیطی این حادثه رضایت ندارد.»

او ضعف زیرساختی و فرسودگی خطوط انتقال نفت را از علل اصلی تکرار این حوادث دانست و اضافه کرد: «حوادث و آلودگی‌های نفتی برای برخی از مدیران مناطق نفت‌خیز به موضوعی عادی و بی‌اهمیت تبدیل شده است. این درحالی‌است که استمرار چنین رویه‌هایی، خسارات جبران‌ناپذیری به محیط‌زیست، منابع آب و سلامت مردم وارد می‌کند. سؤال ما این است که چرا اقدامات پیشگیرانه از جمله ترمیم و تعویض خطوط لوله در زمان مناسب صورت نمی‌گیرد؟ این ابتدایی‌ترین اصل در مدیریت بحران و حفظ محیط‌زیست است. نباید فراموش کرد که این آلودگی‌ها می‌تواند مستقیماً وارد منابع آب مردم شود و سلامت عمومی را تحت‌تأثیر قرار دهد. استمرار این وضعیت قابل‌پذیرش نیست. لازم است نگاه مسئولانه‌تری در سطح مدیران صنعت نفت نسبت به محیط‌زیست شکل بگیرد. تا زمانی‌که چنین باوری در میان تصمیم‌گیران وجود نداشته باشد، نمی‌توان انتظار بهبود شرایط را داشت.»

پرونده علیه نفت

انجمن‌های محیط‌زیستی خوزستان در ادامه بیانیه خود خواستار شفاف‌سازی علل و ابعاد حادثه و طرح شکایت علیه شرکت بهره‌برداری نفت آغاجاری در مراجع قضائی شده‌اند.
روابط‌عمومی دادگستری کل خوزستان نیز از ورود دادستان عمومی و انقلاب امیدیه به این حادثه خبر داده است؛ «رضا پارسایی» گفته: «دستورهای لازم برای جمع‌آوری آلودگی توسط عوامل مسئول داده شده است و بررسی‌ها به‌منظور تعیین میزان خسارات واردشده و مقصران احتمالی ادامه دارد.»