حریم مسجد جهانی عتیق از پاتوق معتادان تا حصر توسعه/ دانشگاه «علوم و حدیث» خانه‌های تاریخی ابواسحاقیه را به گروگان گرفت

اقتصاد۲۴- نابسامانی‌ها در حریم مسجد عتیق اصفهان که بسیاری آن را «موزه معماری ایران» می‌نامند، آنقدر ریشه دوانده که اثراتش را می‌توان در تخریب تدریجی و عامدانه خانه‌های ابواسحاقیه، عبور مترو و گودبرداری در گذر کمرزرین و رسیدن رطوبت فاضلاب به دیوار‌های این اثر جهانی دنبال کرد. با وجود تمام هشدار‌هایی که درباره وضعیت این بنا داده می‌شود، سودای توسعه غیراصولی همچنان به سر مدیران شهری اصفهان است. در هفته پیش‌رو قرار است جلسه شورای فنی میراث فرهنگی به میزبانی اصفهان برگزار شود. جلسه‌ای که موضوع حریم مسجد جامع و همچنین پرونده ثبت خانه‌های تاریخی محله ابواسحاقیه از مهمترین موضوعات آن خواهد بود. اما به نظر می‌رسد به سامان رسیدن وضعیت این محدوده مستلزم تغییر رویه و نگاه در میان مدیران شهری و متولیان میراث فرهنگی است.

دهم تیرماه ۱۳۹۱ که نام مسجد جامع عتیق اصفهان در اجلاس کمیته میراث جهانی در سن‌پطرزبورگ به فهرست میراث جهانی اضافه شد، موضوع ساخت و ساز‌ها در حریم مسجد عتیق بر پرونده سایه انداخته بود و به گفته معاون میراث فرهنگی وقت، این نگرانی وجود داشت که کمیته میراث جهانی با ثبت اثر موافقت نکند. مسجد عتیق ثبت جهانی شد و یونسکو در بخش مربوط به نیاز‌های حفاظتی و مدیریتی پرونده ثبت مسجد جامع تاکید کرد: «لازم است که این بنا و حریم آن به‌طور کامل در طرح‌های جامع شهری اصفهان و آیین‌نامه‌های شهرسازی گنجانده شود و همکاری مستمر میان سازمان میراث فرهنگی و نهاد‌های شهری برقرار باشد.»

با وجود تاکید یونسکو بر برنامه‌ریزی ایران برای حفظ حریم مصوب این اثر جهانی، درست یک ماه بعد از ثبت جهانی، تعرض‌ها به حریم این اثر جهانی خبرساز شد. البته تخریب بافت تاریخی اطراف مسجد جامع مسبوق به سابقه بود، اما ثبت این اثر و حریم مصوب آن در فهرست میراث جهانی و تاکید یونسکو بر توجه به این حریم، هم نتوانست حریف سوداگری‌ها شود. تخریب‌ها و تغییر و تحولات در حریم مسجد عتیق اصفهان همچنان ادامه دارد. همین چند روز پیش گودبرداری شهرداری در گذر کمر زرین با واکنش‌های گسترده و در نهایت ورود دادستانی اصفهان به موضوع رو‌به‌رو شد. اما چرخ توسعه نامتوازن نه در اصفهان و نه در هیچ یک از شهر‌های دیگر حتی به قیمت زیر تیغ بردن ارزشمندترین آثار تاریخی و فرهنگی ایران، از حرکت باز نخواهد ایستاد.

از حاکم‌نشینی عصر ایلخانی تا تصرف معتادان

هفته آینده قرار است شورای فنی میراث فرهنگی در اصفهان تشکیل جلسه دهد. گفته می‌شود یکی از مهمترین پرونده‌های مورد بررسی در این جلسه، پرونده خانه‌های تاریخی محله ابواسحاقیه است. محله‌ای در حریم درجه یک مسجد عتیق که بخش بزرگی از آن در سایه بی‌توجهی مسئولان و بی‌برنامگی‌ها تخریب شده و بخش دیگر آن هم در آستانه ویرانی است. شواهد نشان می‌دهد که این محله در دوره ایلخانی محله حاکم‌نشین اصفهان بوده و همین امر باعث شده بنا‌های موجود در آن دارای شاخصه‌های بسیاری در معماری باشند و در نتیجه می‌توان گفت بافت تاریخی این محدوده از اهمیت معماری بالایی برخوردار است. اما رهاشدگی این محله در سال‌های اخیر خانه‌های ارزشمند آن را تبدیل به پاتوق معتادان کرده است.

بیشتر بخوانید:احداث مرغداری و شرکت تعاونی در حریم یک محوطه ساسانی

امید فعالان میراث فرهنگی به ثبت ملی خانه‌های ارزشمند این محله است. موضوعی که سال‌هاست با تسامح با آن برخورد شده است. هر چند ثبت در فهرست میراث ملی به تنهایی متضمن حفاظت نیست، اما شاید بتواند روزنه‌ای باشد برای حفظ این بنا‌های شاخص. وضعیت خانه‌های تاریخی این محله از جهتی دیگر پیچیده و بغرنج است. سال ۱۳۹۵ دانشگاه علوم و حدیث اقداماتی برای تملک خانه‌های تاریخی این محله با هدف تغییر کاربری به مراکز آموزشی زیر مجموعه خود کرد. طرح ارائه شده از سوی این دانشگاه در همان سال توانست مصوبه ماده پنج را دریافت کند. بنا‌ها تملک و بعد به حال خود رها شد. با اینکه در مصوبه تاکید شده رویکرد این طرح باید حفاظت، مرمت و بازسازی بافت موجود بر اساس شواهد تاریخی باشد، رویه، اما چیز دیگری بود.

در سال‌های اخیر یک سازمان مردم‌نهاد به شکل داوطلبانه اقدام به مستندسازی خانه‌های این محله و آماده کردن پرونده ثبت آنها کرد. «محدثه انصاری» دبیر سازمان مردم‌نهاد همبود نصف جهان که در چهار سال گذشته به صورت مستمر پیگیر مستند‌سازی و تهیه پرونده ثبتی خانه‌های تاریخی ابواسحاقیه بوده، درباره وضعیت این بنا‌ها و طرحی که برای آنها در نظر گرفته شده  می‌گوید: «ما یک سری اسناد پیدا کردیم که مربوط به قبل از انقلاب است.

 بازدید‌هایی از خانه‌ها انجام شده و بر اساس معیار‌های آنها -که اغلب وجود تزئینات در بنا بوده- این خانه‌ها فاقد ارزش اعلام شده‌اند. در حالی که ما با دانش امروزمان می‌دانیم که ارزشمندی یک خانه تاریخی وابسته به میزان تزئیناتش نیست، بلکه کالبد معماری و سیمایی که دارد و المان‌هایی که نشان می‌دهد بنا معرف چه دوره‌ای است در تعیین اهمیت و ارزش آن نقش دارد.» او به وضعیت فعلی این خانه‌ها اشاره دارد و اینکه این شرایط چقدر حس ناامنی را برای اهالی محله تشدید و از طرفی تخریب این بنا‌ها را به واسطه رهاشدگی و تجمع افراد بی‌خانمان تسریع کرده است. او درباره طرح ارائه شده برای میدان امام علی و کاربری که برای بخشی از محله ابواسحاقیه تعیین شده می‌گوید لکه‌ای در این طرح تعریف شده که با نام «دانشگاه علوم و حدیث» ثبت و این محدوده در طرح بخش زیادی از محله ابواسحاقیه را شامل می‌شود: «بر همین اساس قرار بر این بود که تعداد زیادی از خانه‌های واجد ارزش محله با حفظ کالبد و سیمایی که دارند مرمت شده و در اختیار دانشگاه علوم و حدیث قرار گیرند.»، اما مسئله این است که در تعیین ارزشمندی این بنا‌ها و تغییر کاربری آنها چندان به اصول حفاظت توجه نشده است: «دو پلاک از خانه‌های تاریخی، در طرح یک لکه سبز رنگ بوده که قرار است تخریب شده و کاربری پارک پیدا کنند.

در حالی که یکی از این خانه‌ها معماری مفصل و حتی آسیاب اختصاصی دارد. در تعدادی از خانه‌هایی که در طرح قرار است تخریب شوند، بخش زیادی از بنا سالم است، از لحاظ مدارک فنی و پلان و جزییات اشکالی ندارد، اما برنامه‌ای برای حفاظتشان دیده نشده است.» خانه‌هایی که دانشگاه علوم و حدیث به تملک درآورده سالهاست به حال خود رها شده‌اند. همان رویه‌ای که در بسیاری از بافت‌های تاریخی وجود دارد. رهاشدگی و تخریب تدریجی بافت تاریخی. 

محدثه انصاری درباره اینکه با چه کاربری‌هایی می‌توان این محله را دوباره احیا کرد می‌گوید: «باید ابتدا به ظرفیت‌های موجود توجه کرد. به نظر من، چون این منطقه ذاتاً یک محله مسکونی است، اولویت باید بازگرداندن زندگی و سکونت به آن باشد. ایده‌آل‌ترین حالت این است که خانه‌هایی که امکانش را دارند، دوباره به سکونت معاصر در کالبد تاریخی اختصاص پیدا کنند. بسیاری از این خانه‌ها ظرفیت این را دارند که به عنوان محل زندگی مورد استفاده قرار بگیرند. اما آنهایی هم که به دلایل فنی یا ساختاری نمی‌توانند پاسخ‌گوی سکونت باشند، می‌توانند نقش مکمل ایفا کنند؛ مثلاً به کاربری‌هایی اختصاص پیدا کنند که کیفیت زندگی ساکنان را ارتقا دهند. ایجاد مراکز فرهنگی در این خانه‌ها یک گزینه قابل توجه است. داشتن یک مرکز فرهنگی که پاسخ‌گوی نیاز‌های اقشار مختلف مردم باشد و الزاماً رویکرد ایدئولوژیک نداشته باشد، می‌تواند فضای محله را متنوع‌تر و پویاتر کند. برخی از این خانه‌ها می‌توانند به عنوان سرای محله، اقامتگاه، کافه یا گالری فرهنگی مورد استفاده قرار بگیرند و به ارتقای کیفیت زیست در محله کمک کنند. تا زمانی که ساکن در محله‌ای حضور نداشته باشد، حفاظت از آن محله تاریخی بی‌معناست.»

مسیر غلط به مقصد درست نمی‌رسد

«علیرضا ایزدی» مدیرکل دفتر ثبت آثار و حفظ و احیا میراث معنوی و طبیعی وزارت میراث فرهنگی درباره وضعیت حریم مسجد عتیق و همچنین خانه‌های تاریخی محله ابواسحاقیه به «پیام ما» می‌گوید: «مسجد جامع، دارای عرصه و حریم مصوب و ثبت‌شده در یونسکو است و رعایت نکردن ضوابط آن، ما را دچار چالش‌های جدی خواهد کرد. اگر استاندار و شهردار شعار توسعه گردشگری می‌دهند، باید توجه داشته باشند که استان اصفهان به واسطه همین آثار و بنا‌های تاریخی است که می‌تواند گردشگر جذب کند. امروز با سیاست‌های اشتباه دیگر نه اقلیم برای اصفهان باقی مانده، نه آب‌وهوا؛ فقط همین بنا‌ها هستند که می‌توانند زمینه‌ساز توسعه پایدار گردشگری شوند. 

بیشتر بخوانید:شهرداری علیه تاریخ کهن اصفهان؛ خاکبرداری شبانه در کمرزرین بدون حضور ناظران میراث‌فرهنگی اتفاق افتاد

توجه نکردن به این واقعیت ما را در مقابل مراجع تصمیم‌گیرنده‌ای همچون یونسکو قرار می‌دهد.» ایزدی درباره تعامل با مدیریت شهری اصفهان می‌گوید: «ما در چارچوب قانونی خود، به مدیران شهری اصفهان اعلام کرده‌ایم که باید ضوابط رعایت شود؛ وگرنه دچار چالش خواهند شد. شهرداری موظف است جزئیات اجرایی کار را به ما ارائه دهد تا با انطباق بر ضوابط، هماهنگی‌های لازم انجام شود. بارها، اعلام کرده‌ایم که ما نمی‌خواهیم مانع توسعه اصفهان یا حل مشکلات ترافیکی آن شویم؛ اما این کار راه دارد. همان‌طور که در فرانسه، مسکو و سن‌پترزبورگ انجام شده، راه اصولی دارد.»

ایزدی با مرور اقداماتی که در سال‌های اخیر در حریم مسجد عتیق صورت گرفته می‌گوید: «مسیر غلط، مقصد غلط خواهد داشت. با مسیر اشتباه نمی‌توان به هدف درست رسید. تصمیم‌گیری امروز ما نباید به چالشی منجر شود که نتایج جبران‌ناپذیر داشته باشد. در مورد محله ابواسحاقیه هم همینطور است. من به آقای کشکولی ریاست دانشگاه علوم و حدیث هم گفته‌ام که باید بپذیریم اشتباه کرده‌ایم. هر زمان لودر وارد بافت تاریخی شده، بدون استثنا اشتباه بوده است. ما این اشتباه را مرتکب شدیم و بازگشت به قبل آن ممکن نیست. اما می‌توان با وضع موجود، طرح مطالعاتی برای تک‌بنا‌هایی که ارزشمندند تهیه کرد.

من تک‌تک این بنا‌ها را از نزدیک دیده‌ام و می‌دانم چه شرایطی دارند. این بنا‌ها واجد ارزش هستند و بعضی هم استحکام خوبی داشته و قابلیت ثبت دارند. اما همین بنا‌ها را اگر به حال خود رها کنیم معلوم است چه وضعیتی پیدا می‌کنند. وقتی اجازه می‌دهیم درِ یک خانه شکسته شود و آن را رها می‌کنیم، مشخص است که چه کسانی وارد آن می‌شوند؛ آباد کردن آن منطقه با همین شرایط امکان‌پذیر است. بخشی از بنا‌ها از بین رفته‌اند، اشکالی ندارد. می‌توان راه‌سازی و محوطه‌سازی انجام داد و به این محدوده هویت دوباره داد.» ایزدی معتقد است ذی‌نفعان باید تصمیم منطقی بگیرند تا شأن این مسجد حفظ شود. به باور او: «در معماری ایرانی، بنا با محیط پیرامونی‌اش معنا پیدا می‌کند. شأن مسجد عتیق هم با وضعیت محلات پیرامونش تعریف می‌شود. البته خود مسجد هم زیبا و ارزشمند است، اما بدون پیرامونش، هویتی که باید داشته باشد را نخواهد داشت. این یک زنجیره است. مگر می‌توان در آن انقطاع ایجاد کرد و اثر را به‌صورت منفرد بررسی کرد؟» امید بسیاری از فعالان میراث فرهنگی اصفهان به جلسه شورای فنی هفته آینده است تا شاید خانه‌های تاریخی ابواسحاقیه به ثبت ملی برسند.

خانه‌هایی که به لطف بی‌توجهی‌ها ارسی‌هایشان هیزم زمستان بی‌خانمان‌های شهر شد و اتا‌ق‌های نقاشی‌شان دود گرفته از آتش‌سوزی‌های خماری معتادان که پناهشان این خانه‌های فراموش شده بود. هر چند ثبت در فهرست میراث ملی ضمانتی بر نجات و احیا نیست، اما شاید مالک این بنا‌ها را به صرافت این بیندازد که این کتمان تخریب و رها کردن این بخش از هویت شهری اصفهان را کنار بگذارد و فکری به حال وضعیت آنها کند.