بازخوانی صبح روز کودتای ۲۸ مرداد پس از ۷۲ سال

اقتصاد۲۴- کودتای ۲۸ مرداد ۱۳۳۲، به زعم بسیاری از پژوهشگران تاریخ زخمی عمیق بر پیکره تاریخ معاصر ایران بود. واقعه‌ای که رؤیای استقلال و خودباوری ملی را در هم شکست. در آن روز، آتش امیدی که با نهضت ملی شدن نفت شعله‌ور شده بود، با توطئه قدرت‌های خارجی و همدستی نیرو‌های داخلی رو به خاموشی گرایید و سرنوشت مردمی که به آزادی و عدالت چشم دوخته بودند را به یاسی عمیق بدل کرد. در این کودتا گروهی علیه مصدق به خیابان‌ها ریختند که از دید بسیاری از جامعه‌شناسان جزو اراذل و اوباش به‌شمار می‌آمدند.

در کنار آن ها تعداد بسیاری از زنان شهرنو هم حضور داشتند و علیه مصدق شعار می‌دادند. با این وجود این گروه همواره به‌دلایل مختلف در محضر افکار عمومی واکاوی نشده‌اند. مسیری که زنان از مشروطه آغاز کرده بودند ناگهان ابعاد متفاوتی پیدا کرده بود. در این پرونده تلاش کردیم که تاثیر کودتا بر رویه حضور زنان در دوره‌های بعدی را بررسی کنیم.

صبح روز کودتا، تهران حال‌و‌هوایی پرتنش داشت. خورشید طلوع نکرده، گروه‌هایی از مزدوران سازمان‌دهی‌شده – که بخشی از آنها با پول و هدایت عوامل بیگانه و شبکه‌های داخلی تجهیز شده بودند – فعالیت خود را در مناطق مختلفی از شهر سرگرفتند.

آغاز حرکت از جنوب تهران و حوالی بازار بود؛ جایی که دسته‌هایی با شعار‌های ضد‌مصدقی گرد هم آمدند و به تدریج از کوچه‌ها و میدان‌های مرکزی، مانند میدان سپه و خیابان‌های اطراف بازار، به سمت شمال شهر حرکت کردند. در طول راه، به مغازه‌ها و دفاتر طرفداران دولت ملی حمله شد و شعار‌های تند علیه مصدق و یارانش سر دادند. همزمان، خودرو‌هایی پر از نیرو‌های تحریک‌شده در خیابان‌ها به حرکت درآمدند و با ایجاد رعب و هیاهو به جمعیت معترض پیوستند.

با گسترش آشوب در شهر، مسیر معترضان به‌سوی خانه دکتر محمد مصدق هموار شد. جمعیت به خیابان کاخ (فلسطین کنونی) رسید و آنها به سرکردگی شعبان بی‌مخ به خانه نخست‌وزیر حمله کرد. در میان این گروه‌های خودسر بسیاری از زنان شهرنو به رهبری ملکه اعتضادی حضور داشتند. درگیری کوتاهی میان محافظان مصدق و مهاجمان رخ داد، اما در نهایت مقاومت شکسته شد. بخشی از خانه به آتش کشیده شد و مهاجمان به داخل خانه ریختند.

سقوط خانه مصدق در بعدازظهر آن روز، به معنای شکست دولت ملی او و پیروزی کودتاچیان بود. پس از آن، فصل تازه‌ای در تاریخ سیاسی ایران آغازشد.