پهن شدن تور ماهیگیر‌ها در خزر کم‌جان

اقتصاد۲۴- «دریا خودش را عقب کشیده است و حالا ماهی هم مثل قبل نیست. با وجود آمار سازمان شیلات از تعداد صیادان قانونی خزر، حدود یک‌سوم از صیاد‌های تعاونی‌های صید پره در طول نوار ساحلی خزر برای آغاز فصل صید به صیدگاه‌ها آمده‌اند.» اینها خلاصه‌ای از صحبت‌های ماهیگیران خزر با «پیام ما» است که چند روزی است مانند هر سال به آب زده‌اند: «تور را در بیابان پهن می‌کنیم نه دریا.» مشکلات اقتصادی، گرانی تور، کمبود سهمیه بنزین و گازوئیل هم بر مشکلات ماهیگیران شمال اضافه کرده است؛ تاجایی‌که به‌گفته خود این صیادان، بسیاری از جوان‌تر‌ها ترجیح داده‌اند کار کارگری در شهر را انتخاب کنند. امسال هم مانند هر سال از نیمه مهر، فصل به دریا زدن در شمال ایران شروع شده و تا نیمه فروردین سال بعد ادامه خواهد داشت. ماهیگیران، اما امسال دلشان را به مرغان دریایی خوش کرده‌اند، می‌گویند: «امسال مرغ‌های دریایی زودتر آمدند، شاید قرار است دریا رونق داشته باشد.»

«کاکا» هیچ‌وقت دریا را بیابان ندیده بود تا پیش از همین سال‌ها. او که از هفت‌سالگی پابه‌پای پدر صیادی کرده بود؛ صبح قبل از طلوع آمده بود تور و «لاکِش» (تور ماهیگیری در اصطلاح مردم مازندران) انداخته بود در دریا، عصر هم قبل از قرمزی آفتاب همه را جمع کرده بود و با سایر صیاد‌ها ماهی‌ها را بار زده بود تا ببرند صبح زود در بازار «چوب بخورد». خیلی سال‌های دور از پدربزرگش شنیده بود آب دریا گاهی کم می‌شود، اما دیگر نه این بیابان.

حالا فقط یک ساعت مانده به وقتی که همه صیاد‌ها می‌آیند پای قایق‌ها و تراکتورها. چراغ کومه‌ها یک به‌یک روشن می‌شوند. خودش هم باید بلند شود و برود یک چای دم کند با «جباری» و «پرویز»، هم‌کومه‌ای‌هایش، بنوشند و بروند لب آب. حالا آب از کومه‌ها خیلی دور شده. دارد تفاله چایی شب قبل را از قوری بندزده خالی می‌کند که زیر لب می‌گوید: «یک‌سوم ماهیگیر‌ها هم نیامده‌اند. مثلاً روز اول صید است، اما انگار کسی دلش به دریا نیست؟ چرا باشد؟ سال‌های قبل که آب بود، مگر دریا رونق داشت؟ امسال که تا چشم کار می‌کند شن و ماسه است و بستر لخت و بیرون‌زده دریا.»

میان همین فکرهاست که آفتاب کم‌کم در افق کم‌سوی دریا، سوسو می‌زند: «دیر هم شده. بسم‌الله. برویم که روزی ما دست خدا و دریاست.»

کسی نیامد

«آقای جباری» هم همین فکر‌ها را کرده است. اما دست آخر دو شب مانده به آغاز فصل صید، تصمیم گرفته بیاید صیدگاه. می‌گوید: «بزرگتر‌های صید باید باشند. این‌طوری جوان‌تر‌ها روحیه می‌گیرند. اما واقعاً یک‌سوم ماهیگیر‌ها هم نیامدند. آب آنقدر عقب رفته است که جایی که پارسال لاکش می‌انداختیم، امسال تراکتور می‌کاریم (منظور توقف تراکتور‌ها برای اتصال طناب تور است که در چاله‌هایی کم‌عمق انجام می‌شود.)

بیشتر بخوانید:جان دادن در آب، جنازه در خشکی/ کشف لاشه ۸۲ فوک خزری پدر سواحل دریای خزر از ابتدای سال تا ۱۱ مهرماه

او می‌گوید: «هنوز چیزی از صید نگذشته است که بتوانم در مورد خوب و بد آن نظر بدهم. واقعیت این است که این چند روز صید پر و پیمانی نداشتیم. اما دریاست؛ هیچ دو روزش مثل هم نیست. روز‌های رونق هم می‌آید.»

به‌نظر می‌رسد فقط اوضاع در صیدگاه «میانکاله (شرق مازندران) نیست که بی‌رونق است و صیاد‌ها کمتر برای انجام ماهیگیری آمده‌اند. «سید» در صیدگاه آشوارده (گلستان) هم همین حرف‌ها را می‌زند: «تا چشم کار می‌کند خشکی بیابان است، نه دریا. هزینه‌های کار هم خیلی زیاد شده است. بالای سه تا پنج میلیارد تومان باید تور ماهیگیری داخلی را تهیه کنی. اوضاع تخصیص سهمیه بنزین و بیمه و ... هم مانند همه سال‌های قبل است. دریا که ۱۰ سال است جان ندارد، امسال بدتر از سال‌های قبل شده است.» او تعریف می‌کند که یک هفته مانده به شروع فصل صید مجاز، به هر کدام از دوستان ماهیگیرش که تلفن زده، گفته‌اند: رفته‌اند سر کار ساختمان و صیدگاه نمی‌آیند. «بیایند هم که درآمدی گیرشان نمی‌آید. چند نفری گفتند که سر می‌زنند. شاید چند روز دیگر بیایند. ماهیگیری دیگر شغل قابل‌اتکایی برای این منطقه نبوده و نیست. الان نزدیک به ۱۰ سال است که سال‌به‌سال از تعداد صیادان تعاونی‌های «پَره» در حاشیه خزر کم می‌شود. به آمار شیلات اعتنا نکنید. اول اینکه آمار اداره‌های شیلات به‌روز نیست. دوم اینکه خیلی‌ها بیمه‌شان را از تعاونی رد می‌کنند، اما برای صید نمی‌آیند؛ می‌روند سراغ کارگری ساختمان یا هر کار دیگر. چون ماهیگیری سود ندارد. امسال هم دریا قوز بالای قوز شده است. صیدگاه تقریباً خشک است.»

دریا کجاست؟

حق با سید است. پسروی آب دریای خزر در سواحل شرقی بسیار زیاد بوده و عملاً صیدگاه‌های ماهیگیران را به بستری خشک تبدیل کرده است. موضوعی که بر زادآوری ماهیان خزر هم تأثیر گذاشته است.

اوضاع برای صیادان غرب مازندران و گیلان هم فقط کمی بهتر است. حالا دریا به مشکلات دیگر صیادان اضافه شده است؛ مشکلاتی که ماهیگیران می‌گویند باعث شده عملاً صیادی در دریای خزر هیچ سودی در پایان فصل برایشان به ارمغان نیاورد.

رئیس و مدیرعامل اتحادیه تعاونی ماهیگیران پره مازندران می‌گوید: «طبق مصوبه کمیته مدیریت صید ماهیان استخوانی سازمان شیلات ایران، صید ماهیان استخوانی پره توسط ۱۳ شرکت تعاونی منطقه میانکاله از پانزدهم مهر و مابقی از بیستم مهر آغاز شده است.»

بیشتر بخوانید:هشدار جدی مقام روس درباره کاهش آب دریای خزر

«خشایار نواحی» می‌گوید: «ما می‌دانیم مشکلات زیادی برای صیادان وجود دارد. به‌عنوان مثال هیچ کارخانه تورسازی در شمال کشور وجود ندارد و تور‌های ماهیگیری ما در بهترین حالت تولید سیستان‌وبلوچستان است. هر شرکت تعاونی در فصل ماهیگیری به سه تن تور نیاز دارد. هر ساله طوفان‌های ناگهانی و غیر قابل پیش‌بینی دریا، وجود لنگر‌های غیرمجاز و همچنین وضعیت نامناسب کف دریا به‌لحاظ وجود نخاله و آشغال‌های رهاشده در دریا، باعث پارگی تور‌ها می‌شود. امسال هر کیلوگرم تور ماهیگیری ۹۰۰ هزار تومان است. این قیمت نسبت به سال گذشته ۵۰۰ هزار تومان بیشتر شده است، هزینه‌ای که تعاونی‌ها را با مشکل کمبود نقدینگی مواجه کرد.»

تسهیلات می‌دهیم

نواحی، اما از پرداخت ۱۰ میلیارد تومان تسهیلات به تعاونی‌های صیادی پره مازندران خبر می‌دهد و از اقدامات دیگر می‌گوید: «طبق برنامه‌ریزی، هر شرکت تعاونی پره امسال در هر ماه دو هزار لیتر بنزین و پنج هزار لیتر گازوئیل دریافت می‌کند.» سهمیه‌ای که سال‌هاست صیادان به آن اعتراض دارند و می‌گویند کفاف قایق‌موتوری‌ها را هم نمی‌دهد، چه برسد تراکتور و موتور‌های سیکلت و برق را.

با این‌همه، او به آسمان دلخوش است. می‎‌گوید: «مرغ‌های دریایی امسال زودتر در سواحل دریای خزر به پرواز درآمدند، حضوری که به‌اعتقاد پیشکسوتان و ماهیگیران باتجربه، نشان‌دهنده فراوانی ماهی در دریا است.»

حتی با وجود این امیدواری، همه می‌دانند حال خزر خوب نیست. روز نخست هفته بود که «احمدرضا لاهیجان‌زاده»، معاون محیط‌زیست دریایی و تالاب‌های سازمان حفاظت محیط‌زیست کشور، اعلام کرد از سال ۱۹۹۵ تا ۲۰۲۰ متوسط پسروی آب دریای خزر حدود ۷.۵ سانتی‌متر در سال بوده، اما در سه سال اخیر این میزان به حدود ۲۰ سانتی‌متر رسیده است و روند آن طی ۱۰ تا ۱۵ سال آینده ادامه خواهد داشت: «این پدیده تنها محدود به ایران نیست؛ دیگر کشور‌های ساحلی آذربایجان، ترکمنستان، قزاقستان و روسیه نیز با کاهش سطح آب مواجه‌اند.»

کارشناسان دلایل متعددی برای کاهش سطح آب و پدیده پسروی آب خزر مطرح کرده‌اند، اما کاهش جریان رودخانه ولگا به خزر مهم‌ترین عامل شناخته می‌شود. ولگا که بزرگ‌ترین تأمین‌کننده آب خزر است، به‌شدت تحت‌تأثیر کاهش بارندگی، افزایش تبخیر، تغییراقلیم و ساخت‌وساز گسترده سد‌ها در روسیه قرار گرفته است.

اداره منابع آب جمهوری آذربایجان سدسازی‌های روسیه بر رود ولگا را علت اصلی پسروی دریای خزر می‌داند. براساس آمار رسمی جمهوری آذربایجان، سطح آب دریای خزر در چهار سال اخیر ۲۴ سانتی‌متر سالانه کاهش یافته است. کارشناسان این کشور هشدار داده‌اند ادامه این روند ممکن است موجب آشکار شدن ۹۳ هزار کیلومترمربع خشکی در بستر دریا شود.

در اندیشه یک صیاد

«اگر دریایی نباشد، ماهی هم نخواهد بود. ماهی نباشد دیگر ماهیگیری نخواهد بود. صید برای همیشه تمام می‌شود و کنار می‌رود. بازار ماهی هم می‌شود پر از ماهی‌های پرورشی. هر صیادی که در سن بازنشستگی باشد، خودش را بازنشسته می‌کند یا ماهیگیر‌ها می‌روند کارگری می‌کنند. خلاصه نانشان را از چیز دیگری در می‌آورند. صیادی هم فراموش می‌شود، مانند این‌همه کار و شغل دیگری که فراموش شد. ما امسال را هم می‌گذرانیم، ببینیم دست آخر، سال دیگر چیزی از دریا مانده است؟»

اینها را «کاکا» فکر می‌کند، وقتی یک روز صید دیگر به پایان رسیده است. وقتی دارند ماهی‌ها را بار وانت می‌کنند و تور‌ها را می‌برند کنار قایق‌های حالا دَمَرافتاده تا برای فردا وصله و پینه کنند. کاکا همیشه صیاد بوده است. اول با پدرش، حالا خودش به‌تنهایی. کاکا فکر می‌کند: «ما از نبودن دریا می‌ترسیم. مگر می‌شود دریا به این بزرگی روزی نباشد؟»