آن سوی تنش در روابط ایران و آذربایجان

اقتصاد۲۴- دعوا میان ایران و آذربایجان بالا گرفته است. در باکو پایتخت جمهوری آذربایجان عده‌ای رو به روی سفارت ایران جمع شده و رفتار‌های توهین آمیزی را از خود نشان دادند. در مقابل در روز‌های اخیر ایران برای دومین بار طی یک هفته گذشته نیرو‌های نظامی‌اش را به سمت مرز‌های شمال غرب کشور گسیل کرده تا پیام روشنی به همسایه شمالی خود بدهد. در مرز‌های شمال غربی ایران چه خبر است؟

در میانه این دعوا، عده‌ای نرخ تعیین کرده و مدعی شده‌اند که هم اکنون آذربایجان عملا مرز مشترک ایران و ارمنستان را تصرف کرده. شعیب بهمن کارشناس منطقه اوراسیا معتقد است مسیر تجاری ایران به سمت ارمنستان هنوز مسدود نشده، اما تحولات اخیر موید یک روند به سمت مسدودسازی این مسیر است.

بیشتر بخوانید: آذربایجان و ترکیه در منطقه قفقاز به دنبال چه چیزی هستند؟

درباره تغییرات ژئوپلتیکی منطقه به ضرر ایران در نتیجه پیروزی آذربایجان در جنگ ۴۴ روزه قره‌باغ در سال ۲۰۲۰ با شعیب بهمن کارشناس مسائل بین الملل گفتگو کرده است که در ادامه می‌خوانید.

مرز ایران و ارمنستان مسدود شده است؟

بهمن در پاسخ به این سوال که در حال حاضر مرز زمینی ایران با ارمنستان چه وضعیتی دارد به رویداد‌۲۴ گفته: ما یک مرز ارتباط زمینی با ارمنستان به نام نوردوز داریم که ۴۰ کیلومتر طول آن است. در این ۴۰ کیلومتر یک گذرگاه از شهر نوردوز وجود دارد که به ارمنستان وصل می‌شود. آنچه در روز‌های اخیر مطرح شده درباره اشغال جنوب ارمنستان و احتمال مسدود سازی ارتباط ایران و ارمنستان نیست بلکه ایجاد انسداد در مسیر گوریس-قاپان است.

او در توضیح این مساله به عبور بخشی از جاده مواصلاتی ایران به ارمنستان از خاک آذربایجان اشاره کرده و گفته این جاده‌ها عمدتا در دوره شوروی ساخته شده‌اند. در آن دوره خیلی از مرزبندی‌های سیاسی امروز مدنظر رهبران شوروی نبوده و همه این مناطق تحت عنوان یک کشور واحد بوده‌اند. بعد از فروپاشی هم، چون ارامنه بر قره‌باغ و هفت منطقه پیرامون تسلط داشتند عملا بخش‌هایی از جاده که وارد خاک آذربایجان می‌شد موضوعیت نداشت.

بهمن به تاثیر جنگ اخیر قره‌باغ بر تغییر مناسبات مرزی اشاره کرده و گفته: به واسطه جنگ سال گذشته آذربایجان و ارمنستان و اعاده حاکمیت آذربایجان بر مناطق مورد مناقشه؛ بخش‌هایی از این جاده وارد اراضی آذربایجان شده و به همین دلیل آذربایجان بر مسیر رفت و آمد کامیون‌های ایرانی عوارض وضع کرده است.

این کارشناس منطقه اوراسیا به ادعای تصرف مرز مشترک ایران و ارمنستان که به زنگزور سابق یا سونیک فعلی معروف است، از سوی آذربایجان اشاره کرده و گفته: طرح اشغال ارمنستان سال گذشته یکی از اهداف و برنامه‌های آذربایجان و ترکیه در جریان جنگ ۴۴ روزه بود. در آن دوره هم این طرح با تذکر و اخطاری که پوتین داد و رهبر ایران داد و گفت تغییر مرز‌های بین‌المللی خط قرمز ماست، عملا این دو کشور ناگزیر شدند از این طرح در آن برهه زمانی عقب نشینی کنند.

بهمن تاکید کرد که تردیدی نیست که ترکیه و آذربایجان در بلند مدت چنین طرحی داشته باشند و بار‌ها در این باره صحبت و نقشه‌های مختلف منطقه ترسیم شده باشد و اساس آن اتصال سرزمینی برای ایجاد ترکستان بزرگ و پیوستگی قومیتی ترکیه با سایر ترک‌های حاضر در منطقه قفقاز است.

او درباره تاثیر چنین طرحی بر سرنوشت ایران نیز گفت: اگر چنین اتفاقی رخ دهد برای ایران پیامد‌های ژئوپلتیکی و امنیتی دارد. نخست اینکه دسترسی ایران به ارمنستان قطع می‌شود و در ثانی پیوستگی خط اتصال ترکیه در مرز‌های شمال ایران تهدید جدی در حوزه مسائل قومیتی و پان ترکیستی است که در سال‌های گذشته محل فعالیتشان در ترکیه و آذربایجان بوده است.

خط آهن نخجوان به آذربایجان و تاثیر آن بر ایران

بهمن درباره خط آهنی که قرار است روسیه میان نخجوان به آذربایجان از طریق ارمنستان بکشد و تاثیر آن بر توسعه کوریدور شمال-جنوب ایران، گفت: آن راه آهن هم برای ما باعث خسارت‌های ژوئوپلتیکی است. او به توافق ۹ ماده‌ای بین آذربایجان و ارمنستان و روسیه بعد از جنگ ۴۴ روزه اشاره کرد و گفت کوریدور‌هایی که در این توافق منعقد شده‌اند برای ایران خسارت‌های متعددی دارد. به این دلیل که اگر این مسیر از داخل خاک ارمنستان کشیده شود، ایران از چند زاویه مزیت‌های ژئوپلتیکی‌اش را از دست می‌دهد.

این کارشناس منطقه قفقاز توضیح داد تا امروز جمهوری آذربایجان برای اتصال به نخجوان باید از طریق ایران می‌رفتند. اگر ترکیه و اذربایجان می‌خواستند اتصال سرزمینی داشته باشند یکی از مسیر‌های مهمشان ایران بود. حتی روسیه اگر می‌خواست مسیر زمینی به ارمنستان داشته باشد ناگزیر بود از دریا به انزلی و از انزلی به صورت زمینی به ارمنستان متصل شود. با احداث این کوریدورمورد معاهده ۹ بندی، تمام این مسیر‌ها از ایران گرفته می‌شود. این تحولات علاوه بر تاثیرات اقتصادی، از حیث امنیتی هم باعث بی نیازی منطقه نسبت به قلمرو جمهوری اسلامی ایران خواهد شد.

ماجرای کارشکنی آذربایجان در عدم راه‌اندازی کوریدور شمال-جنوب

بهمن در پاسخ به سوالی درباره علل تعلل آذری‌ها در توسعه کوریدور شمال جنوب و راه‌اندازی راه آهن رشت آستارا که قرار بود آذربایجان بر روی آن سرمایه‌گذاری کند نیز گفت: سرمایه‌گذاری در این خط آهن فقط ۵۰۰ میلیون دلار است و برای ایران پول زیادی نیست، اما مشکل از جایی شروع می‌شود که برخی در داخل کشور به جای اینکه سرمایه داخلی را جذب کنند، این مساله را گره زده‌اند به آذربایجان و آذربایجان هم در سال‌های گذشته به بهانه‌های مختلف از این سرمایه‌گذاری سر باز زده است.

بیشتر بخوانید:  اختلاف ایران و آذربایجان به جنگ ایران و اسرائیل ختم خواهد شد؟

او دلیل تعلل ایران برای راه اندازی خط آهن رشت آستارا بدون کمک آذربایجانی‌ها را به خطر افتادن منافع عده‌ای در کشور خواند. بهمن گفت: عده‌ای در داخل منافعشان در این بود که قراداد با جمهوری آذربایجان بسته شود، این درحالی است که تردیدی نیست آذربایجان تمایلی به ایجاد این مسیر ندارد. در واقع همین اتفاقاتی که در هفته‌های اخیر در مسیر گوریس-قاپان افتاده، نشان از طرح کلان‌تری می‌دهد که به ما می‌گوید آذربایجان تمایلی ندارد که کوردیور شمال جنوب کوریدور فعال باشد.

او در تشریح دلایل عدم تمایل آذربایجان به راه اندازی کوریدور شمال-جنوب گفت: ایران سه مسیر به سمت اروپا از طریق ترکیه، آذربایجان و ارمنستان دارد. کاری که آذری‌ها در مسیر گوریس- قاپان کرده‌اند این است که در وهله نخست اولویت تردد از این جاده را برای ایران از بین ببرند. وقتی اولویت تردد از این جاده از بین رفت یا تردد پرهزینه و گران قیمت شد این‌ها ساده‌تر می‌توانند طرح‌های ژئوپولتیکیشان را در جنوب ارمنستان بدون مخالفت‌های ایران پیاده کنند، چون حساسیت ایران را کم کرده‌اند. در این طراحی، مسیر ایران به سمت اروپا از طریق ارمنستان در این طرح باید مسدود شود.

بهمن به نتیجه حذف مسیر ایران به اروپا از خاک ارمنستان اشاره کرده و گفت: در این صورت ترکیه و آذربایجان دو مسیر ایران به اروپا خواهند شد که هر دو این پتانیسل را دارند که علیه ایران عمل کنند. ترکیه در سال‌های گذشته بار‌ها تعرفه کامیون‌های ترانزیتی ایران را افزایش داده و به انحای مختلف در عبور و مرور‌ها چالش ایجاد کرده. همین کار را آذربایجان هم انجام داده و کامیون‌های ایرانی که اغلب بار میوه و تره بار داشتند را قدری معطل کرده که بارشان فاسد شده.

او راهکار ایران در شرایط کنونی را تقویت مسیر‌های مواصلاتی اش به ارمنستان خوانده و گفته: ایران باید با سرمایه‌گذاری، بخش‌هایی از جاده ارمنستان را که هنوز احداث نشده و می‌تواند نوردوز را به ایروان متصل کند تکمیل کند. از سوی دیگر باید خطوط ریلی‌اش را به سمت ارمنستان ببرد و از این طریق به اروپا برسد به جای اینکه از جاده پر چالش آذربایجان عبور کند.

بهمن درباره سهم هر یک از کشور‌های ترکیه، آذربایجان و ارمنستان در صادرات ایران به اروپا گفت: مسیر اصلی ترانزیت ما به اروپا ترکیه است، ولی مسیر‌های دیگر هم از آذربایجان و ارمنستان وجود دارد. در میان این سه مسیر، مسیر ارمنستان، چون شبیه جاده چالوس است، برای تردد کامیون‌ها دشوار است. اما آنچه در ایجاد تنوع مسیر‌های مواصلاتی اهمین دارد حجم تجارت نیست بلکه جلوگیری از حذف یکی از گزینه‌های ایران است.

موضع تهران در قبال تحولات ایران و آذربایجان

او به جمهوری اسلامی ایران پیشنهاد داد که بر روی مسیر‌های ریلی به سمت ارمنستان سرمایه‌گذاری کند.

بهمن درباره علت عدم سرمایه‌گذاری ایران در مسیر جاده‌ای نوردوز به ایروان بدون عبور از خاک آذربایجان در سی سال گذشته نیز گفت: در سه دهه گذشته مسیر‌های جایگزین همیشه در مناسبات ایران و ارمنستان مطرح بوده، ولی دلایل مختلف از جمله گرایش‌های قومی که در بین برخی نهاد‌ها و تصمیم گیرندگان بوده مانع از چنین امری شده است.

چه کسی روابط ایران و جمهوری آذربایجان و ارمنستان را متشنج کرد؟

بهمن گرایش‌های قومی و مذهبی برخی نهاد‌های تصمیم‌گیر را عامل افتادن ایران در چنین چالش جدی ژئوپلتیکی و امنیتی خواند و گفت: مهمترین کار ایران این است که در مرحله اول بازارچه‌های مرزی را با جنوب ارمنستان تقویت کند و در این مناطق سرمایه‌گذاری‌های اقتصادی انجام دهد تا جمعیت را در این بخش‌ها نگه دارد؛ چون جمعیت کم و پراکنده‌ای در این منطقه ساکن هستند که اگر مزیت اقتصادی داشته باشند در این مناطق می‌مانند.

این کارشناس حوزه قفقاز موضع‌گیری مقامات عالی رتبه ایران در حمایت از آذربایجان در جریان جنگ ۴۴ روزه سال گذشته را اشتباه خواند و به این موضع‌گیری‌ها انتقاد کرد.

او گفت: ایران به دلایل مختلف در هر دو جنگ قره باغ از آذربایجان حمایت کرده. یک دیدگاهی در بین مقامات کشور هست که فکر می‌کنند آذربایجان هم کشور مهمتری در منطقه قفقاز است هم در قره باغ محق است.

بهمن به جنبه‌های حقوقی و تاریخی مناقشه قره باغ اشاره کرد و گفت: در این مناقشه هر دوطرف دارای ادله‌های تاریخی و حقوقی هستند.

او دلایل حمایت مقامات کشور از آذربایجان در جریان جنگ قره باغ را برخی ملاحظات نسبت به شیعیان آذربایجان و پیوند‌های قومی در دو سوی ارس خواند و گفت: همراهی ایران موجب کاهش تحرکات قوم گرایانه آذربایجان و ترکیه نشده بلکه در یک سال گذشته میزان حمایت باکو از جریان‌های تجزیه طلب هم افزایش پیدا کرده است.