ترکیه، مجرم درجه یک ایجاد بحران آب و محیط زیست ایران

اقتصاد۲۴- در حالی این روز‌ها بیشتر استان‌های کشور و به خصوص تهران با بحران ریزگرد‌ها تا آخر هفته جاری دست و پنجه نرم می‌کند که به اذعان بسیاری از کارشناسان این معضل با منشا خارجی و مشخصات طوفان‌های شن از کشور‌های همسایه مانند عراق، متاثر از اقدامات مخرب ترکیه با محوریت اجرایی کردن ابرپروژه‌های سدسازی دولت اردوغان بر روی آبراه‌های مشترک است. با این وجود و بر اساس معاهدات بین‌المللی، هیچ کشوری اجازه ندارد کنترل منابع آبیِ رودخانه‌های بین‌المللی و مشترک بین همسایگان را به کنترل خود دربیاورد. این مهم به طور صریح، روشن و مشخص در معاهدات سازمان ملل، لاهه، پاریس، ژنو، بارسلون، مادرید و ... هم مورد تاکید قرار گرفته است. این در حالی است که از یک طرف عدم اعتنای آنکارا به این معاهدات با هدف حفظ حق آبه کشور‌های همسایه و در سوی دیگر اغماض بغداد، دمشق و تهران در کنار انفعال ایران برای پیگیری «دیپلماسی آب» به تشدید بحران کم آبی، محیط زیستی و سلامت کشور دامن زده است؛ روندی که اگر فکری برای اصلاح آن وجود نداشته باشد بی شک در کنار پارامتر‌های کلیدی، چون تغییر اقلیم و خشکسالی به دلیل کم‌بارشی بی‌سابقه طی سال‌های اخیر، بحران جاری را به اوج خواهد رساند. از این منظر در گفتگو با کارشناسان و دیپلمات‌ها به بررسی طرح دقیق‌تر نقش مخرب ترکیه در ایجاد بحران کم آبی و محیط زیستی کشور پرداخته شده است و در ادامه تلاش بر این بوده است علاوه بر تبیین اهداف آنکارا به راهکار‌های برون رفت از این وضعیت پرداخته شود که در ادامه می‌خوانید:

ترکیه، نه «متهم ردیف اول»، بلکه «مجرم درجه یک» ایجاد بحران آب و محیط زیست ایران است

مرتضی موسوی خلخالی، دیپلمات پیشین کشور و تحلیلگر ارشد مسائل منطقه مشخصا به سیاست‌های مخرب ترکیه طی دهه‌های گذشته بر کشور‌های همسایه و به خصوص ایران اشاره کرد و در این رابطه اذعان داشت: آنکارا طی چند دهه گذشته به دنبال تعریف نظم خاص منطقه‌ای متناسب با اهداف و منافع خود است. در این رابطه ترکیه علاوه بر تجاوز زمینی به خاک سوریه و همچنین اقلیم کردستان عراق و ایجاد پایگاه‌های نظامی در خاک هر دو کشور، عملاً منابع معدنی، نفتی و گازی آن‌ها را هم برای خود مصادره کرده است. در کنار آن ترکیه با علم بر اینکه منطقه غرب آسیا روزبه‌روز با بحران کم‌آبی و بی‌آبی دست و پنجه نرم خواهد کرد سعی دارد با توسعه و گسترش ابرپروژه‌های سدسازی خود بر روی آبراه‌های مشترک خود با کشور‌های منطقه و به خصوص عراق، سوریه و در ادامه ایران، شرایطی را رقم بزند که مکمل پازل تجاوز به خاک کشور‌های همسایه و تاراج منابع آنان باشد.
این تحلیلگر ارشد مسائل منطقه در ادامه اذعان داشت: ترکیه برای پیشبرد بخشی از برنامه‌ها و نقشه خود علاوه بر پیگیری ابرپروژه‌های سد سازی که به بحران کم آبی و محیط زیستی سوریه، عراق و ایران دامن زده است به نام مبارزه با نیرو‌های کرد در این سه کشور (سوریه، عراق و ایران) گیاهان، درختان و در کل پوشش‌های جنگلی این مناطق را به طور وسیعی یا به آتش کشیده و یا قطع نموده است؛ لذا این اقدامات ترکیه ناظر بر ابرپروژه‌های سدسازی و تاثیر آن بر بحران کم آبی کشور‌های همسایه و نیز نابود کردن پوشش جنگلی و گیاهی در مرز‌های مشترک با ایران، عراق و سوریه به نام مبارزه با نیرو‌های کرد بحران محیط زیست را به اوج رسانده است. پس ترکیه، نه به عنوان متهم ردیف اول، بلکه در جایگاه مجرم درجه یک در ایجاد بحران کم آبی و محیط زیستی کشور‌های همسایه خود و مشخصاً ایران قرار می‌گیرد؛ لذا اگر امروز ایران جزو آلوده‌ترین کشور‌ها جهان است و یا طی دو سه روز اخیر تهران به آلوده‌ترین شهر بدل شد و امروز مردم بیشتر استان‌ها با پدیده ریزگرد‌ها دست و پنجه نرم می‌کنند و در کنارش نفس مردم کشور تنگ شده و به شماره افتاده است باید انگشت اتهام را به سوی ترکیه چرخاند، هر چند که در این بین نباید آثار و عواقب مخرب برخی اقدامات و سیاست‌های غلط کشور در حوزه کشاورزی، دامداری، صنعت و همچنین استفاده بی رویه از منابع آبی به خصوص منابع زیرزمینی بر تشدید بحران کم آبی و محیط زیستی در کشور را هم فراموش کرد.

بیشتر بخوانید:  سدسازی ترکیه تالاب‌های جنوب عراق را خشک کرده و ما با ریزگرد‌ها تاوان می‌دهیم/ حق‌آبه ایران از سوی طالبان داده نمی‌شود

دیپلمات پیشین کشور در وزن دهی به اقدامات مخرب همسایگان ایران در تشدید بحران کم آبی و محیط زیستی کشور به دو همسایه ایران شرقی و غربی ایران یعنی افغانستان و ترکیه اشاره کرد و در این رابطه عنوان داشت که اگر بخواهیم به نقش کشور‌های همسایه بپردازیم قطعاً همانگونه که افغانستان طی دهه‌های گذشته باعث بحران محیط زیستی و بی آبی در سیستان و بلوچستان ذیل سدسازی‌های گسترده بر روی هیرمند و هریرود شده و متاسفانه امروز تالاب هامون به بیابان خشک و برهوت تبدیل شده است باید مشابه چنین نقش مخربی را برای ترکیه در سوریه، عراق و بخش‌های شمال غرب، غرب و جنوب غرب ایران متصور بود. صدالبته که دامنه تبعات مخرب محیط زیستی ترکیه به مراتب بیشتر از افغانستان است. چون افغانستان تنها به بحران محیط زیستی در یک استان یعنی سیستان و بلوچستان دامن زده است، اما ترکیه نه تنها به خشک کردن تالاب‌ها و کم آبی در استان خوزستان که به حوادث تلخ سال گذشته در اهواز منجر شد، دامن زده است، بلکه از ایلام گرفته تا کرمانشاه، کردستان، آذربایجان غربی، آذربایجان شرقی و اردبیل هم به شکل مستقیمی از اقدامات مخرب و پیگیری ابرپروژه‌های سدسازی ترکیه بر روی آبراه‌های مشترک تاثیر پذیرفته اند.

این تحلیلگر ارشد مسائل منطقه اذعان تشریح کرد: دامنه اقدامات مخرب ترکیه بر محیط زیست ایران، نه تنها به شکل مستقیم بروز و ظهور پیدا کرده است، بلکه به دلیل آثار مخرب سدسازی و نابود کردن پوشش گیاهی سوریه و عراق سبب شده که به طور غیرمستقیم محیط زیست و سلامت مردم ایران تحت الشعاع قرار گیرد. چون طوفان‌های شن و ریزگرد‌هایی که از عراق به سمت ایران می‌آیند و بیشتر و یا کل کشور را مانند دو سه روز گذشته درگیر می‌کنند مستقیم به ترکیه باز می‌گردد. این در حالی است که افغانستان در دهه‌های گذشته با احداث و آبگیری سدهایی، چون «کمال خان» و «پاشدان» و در ادامه خشک کردن تالاب‌هایی مانند هامون طوفان شن را فقط برای استان سیستان و بلوچستان ایجاد کرده است. اگر چه این اقدام افغانستان نیز غیرقابل توجیه و بر خلاف توافق «هویدا – شفیع» است. 

خوانش قومی – مذهبی ترکیه از حق آبه کشور‌های همسایه

محمد صالح صدقیان، رئیس مرکز عربی مطالعات ایران و کارشناس ارشد مسائل خاورمیانه تحلیل خود را با تمرکز بر وقوع جنگ آب آغاز کرد و بیان داشت اگر چه ما همواره در خاورمیانه شاهد وقوع جنگ‌های خونین، درگیری ها، کودتا‌ها و ... بوده ایم و کماکان هم این معضل در غرب آسیا ادامه دارد، اما به نظر می‌رسد طی سال‌ها و دهه‌های آتی مهمترین جنگ در منطقه، «جنگ آب» خواهد بود، چنانی که بسیاری از کارشناسان و تحلیلگران معتقدند جنگ آینده در جهان، جنگ آب خواهد بود. برای مثال کافی است به معضلات و تنش‌های سیاسی و مرزی بین سه کشور سودان، اتیوپی و مصر در افتتاح و آبگیری سد النهضه بنگریم. اکنون بحران در روابط این سه کشور با محوریت این سد که می‌تواند بحران آبی را به خصوص برای مصر و کشاورزی این کشور ایجاد کند تا جایی پیش رفته است که عبدالفتاح سیسی، رئیس جمهور مصر حتی تهدید به بمباران این سد کرده است. این نکته به خوبی نشان می‌دهد که سایه بحران آب و وقوع جنگ آب تا چه اندازه جدی و نزدیک است. در چنین شرایطی هر کدام از کشور‌ها برای حفظ منافع ملی خود و در عین حال فشار به دیگر کشور‌های منطقه در راستای اهدافشان سعی دارند از تمام ابزار‌های در اختیار نهایت استفاده را ببرند. در این راستا شک نداشته باشید نفوذ ژئوپلیتیک در سایه برخورداری از منابع آبی بهترین ابزار برای برتری جویی و سلطه بر منطقه خواهد بود. مصداق بارز این رفتار را در کشوری مانند ترکیه می‌توان به وضوح دید. متاسفانه ابرپروژه‌های سدسازی دولت اردوغان طی یک دهه گذشته، نه تنها به بحران کم آبی در کشوری مانند سوریه و عراق و به دنبالش ایران دامن زده، بلکه شاهد تشدید معضلات محیط زیستی ناشی از بحران کم آبی نیز هستیم. این رفتار عمدی آنکارا در سایه تحولات منطقه به خوبی نشان می‌دهد که دولت اردوغان سعی دارد از ابرپروژه‌های سدسازی خود به عنوان یک اهرم سیاسی و دیپلماتیک برای ترسیم نقشه منطقه در چارچوب راهبرد‌های کلان استفاده کند.

بیشتر بخوانید: ایلیسو، سدی برای آبگیری یا نبرد آبی پنهان ترکیه با ایران؟/ آبگیری ایلیسو و بسته شدن آخرین شریان حیات هورالعظیم

تحلیلگر مسائل عراق با یک نگاه تاریخی به اقدامات ترکیه چنین بیان داشت که آنکارا از سال‌های دهه ۷۰ میلادی با افتتاح و آبگیری ۱۵ سد روی دجله و فرات عملاً کشاورزی عراق را به شدت تحت تاثیر قرار داده است، اما به دلیل آنکه صدام حسین در دهه ۸۰ میلادی جنگ با ایران را آغاز کرد و به همین دلیل بغداد نیاز جدی به آنکارا داشت در خصوص این پروژه‌های سدسازی ترکیه بر روی دجله و فرات از خود انفعال و خویشتنداری نشان داد. در ادامه و در سال‌های دهه ۹۰ میلادی، حمله به کویت، اشغال این کشور و بعد از آن اعمال تحریم‌های گسترده علیه عراق شرایطی را شکل داد که باز هم بغداد نتوانست واکنش قاطعی در برابر سدسازی‌های ترکیه از خود نشان دهد. با آغاز هزاره جدید و بعد از سقوط صدام حسین شاهد تشکیل دولت در عراق بودیم. ولی متاسفانه به دلیل اختلافات میان جریان ها، احزاب و شخصیت‌های سیاسی این کشور و به تبعش نبود یک ساختار سیاسی قدرتمند عملاً عراق باز هم نمی‌تواند واکنش قاطعی در برابر سدسازی‌های ترکیه و آثار مخرب آن بر کشاورزی و تشدید بحران محیط زیستی در این کشور از خود نشان دهد؛ بنابراین عراق در چهار دهه اخیر به دلایل متعدد نتوانست سدی در برابر پروژه سدسازی ترکیه بر روی دجله و فرات ایجاد کند و، چون ایران از نظر ژئوپولیتیک به واسطه عراق و به طور غیرمستقیم از سدسازی‌های ترکیه بر روی دجله و فرات آسیب می‌بیند، نتوانست اهرم فشار مستقیمی بر ترکیه برای توقف سدسازی‌ها بر روی این دو رودخانه مهم داشته باشد. این در حالی است که بخش گسترده‌ای از بحران کم آبی و همچنین بحران محیط زیستی استان‌های جنوب غرب ایران و مشخصا استان خوزستان مستقیماً متاثر از همین ابرپروژه‌های سدسازی ترکیه است؛ لذا باید گفت که ایران هم به دلیل ناتوانی عراق برای تقابل با پروژه‌های سدسازی ترکیه با معضلات و بحران جدی دست و پنچه نرم می‌کند.

رئیس مرکز عربی مطالعات ایران در ادامه به شکل جدی تری روی سوء استفاده ترکیه از کشور‌های همسایه به خصوص عراق و ایران تاکید کرد و ارزیابی خود را اینگونه ادامه داد که دولت اردوغان به شکل جدی به دنبال بهره برداری از منابع نفتی گازی و اقتصادی عراق و به خصوص اقلیم کردستان در جهت منافع خود است. یعنی ترکیه علاوه بر آنکه با ابرپروژه‌های سدسازی خود باعث تشدید بحران کم آبی و چالش‌های محیط زیستی برای عراق، سوریه و همچنین ایران شده است، بلکه در یک گام رو به جلو و نگاه زیاده خواهانه منابع کشور‌های همسایه را هم به تاراج برده است. در این بین باید این نکته مهم و کلیدی را هم خاطرنشان کرد که متاسفانه ترکیه نگاه قومی - مذهبی به مسئله آب در قبال عراق و سوریه دارد که این نگاه غلط آنکارا به طور غیرمستقیم در قبال ایران هم صدق می‌کند. یعنی یک خوانش قومی و دینی متاثر از مکتب نئوعثمانی گری ترک‌ها و مشخصا دولت اردوغان سبب شده است که سوریه، عراق و ایران از حق آبه خود به دلیل ابرپروژه‌های گسترده و متعدد ترکیه بر روی دجله و فرات محروم باشند و این کشور‌ها امروز با بحران‌های گسترده از بحران کم آبی تا بحران محیط زیست و به تبعش با معضلاتی نظیر تشدید ریزگردها، نابودی کشاورزی و دامداری، از بین رفتن پوشش گیاهی و ... مواجه شوند.

تشدید بحران کم آبی لزوم پیگیری هر چه پررنگ‌تر «دیپلماسی آب» در برابر ترکیه را گوشزد می‌کند

محسن پاک آیین، سفیر سابق ایران در آذربایجان، ازبکستان، تایلند، زامبیا و تحلیلگر ارشد مسائل بین الملل ابتدا به ساکن با تاکید بر تشدید بحران کم آبی در قرن جدید، لزوم پیگیری هر چه پررنگ‌تر «دیپلماسی آب» را در عرصه بین الملل گوشزد کرد و عنوان داشت که معمولاً کشور‌های همسایه با یکدیگر دارای آبراه‌های مشترکی مانند رودخانه ها، دریاچه‌ها و دریا‌ها هستند که بر اساس معاهدات و توافقات چند جانبه حاکم بر چنین کشور‌های دارای آبراه‌های مشترک می‌بایست با تفاهم و موافقت و بر اساس یک ساز و کار مشخص و روشن از این آبراه‌های مشترک برداشت مشترکی برای توسعه امور کشاورزی، تامین آب آشامیدنی و ... داشته باشند. با این نگاه جمهوری اسلامی ایران در میان همسایگان خود، آبراه‌های مشترکی با عراق، ترکیه، جمهوری آذربایجان، ارمنستان و افغانستان دارد.

سفیر سابق ایران در آذربایجان در ادامه به نقش ابرپروژه‌های سدسازی ترکیه اشاره کرد و اذعان داشت که ابرپروژه‌های سدسازی این کشور در تشدید بحران کم آبی کشور‌های همسایه از جمهوری آذربایجان گرفته تا جمهوری اسلامی ایران، عراق و سوریه و کاهش حق آبه‌های آنان به شدت موثر بوده است. از این منظر اگر رفتار ترکیه و پروژه سد سازی دولت اردوغان که به نظر می‌آید پروژه‌هایی کلان، گسترده و متنوع در چارچوب «ابرپروژه» باشد، ادامه یابد سبب خواهد شد که حوزه‌های آبریز بر کشور‌های همسایه بسته شود.

بیشتر بخوانید: ایلیسو تهدیدی جدی برای اقلیم و محیط زیست ایران و عراق

سفیر سابق ایران در ازبکستان مشخصا به ابرپروژه‌های آبی ترکیه و سدسازی دولت اردوغان روی رودخانه بین‌المللی و مشترک «ارس» اشاره کرد و تصریح کرد: اگر سد «کاراکورت» با مخزن و ظرفیت ۱.۶ میلیارد مترمکعبی و در ادامه دو «سویلمز» و سد «توزلوجا» بر روی رود ارس افتتاح شوند بی شک سرنوشت ارس بهتر از هیرمند، هریرود، دجله و فرات نخواهد بود. در این صورت بحران کم آبی و چالش‌های گسترده آن برای کشاورزی استان‌های غربی و شمال غربی ایران یعنی سه استان آذربایجان غربی، آذربایجان شرقی و اردبیل و همچنین کشور‌های ارمنستان و جمهوری آذربایجان پررنگ‌تر خواهد شد.

سفیر پیشین ایران در تایلند تشریح کرد که با در نظر گرفتن این سد‌ها و همچنین سد‌هایی که قرار است در قالب ابرپروژه‌های «گاپ» و «داپ» و دیگر ابرپروژه‌های سدسازی که به «ابرپروژه‌های ده گانه» مشهور شده است در ترکیه افتتاح شوند باید جمهوری اسلامی ایران در کنار عراق، ارمنستان و جمهوری آذربایجان ذیل یک حرکت دیپلماتیک مشترک که پیشتر از آن به عنوان دیپلماسی آب یاد کردم ترکیه را وادار به همکاری در جهت تخصیص حق آبه بیشتر به همسایگان کند.
سفیر اسبق ایران در زامبیا ضمن تاکید بر پیگیری دیپلماسی آب در قالب روشی درست، هوشمندانه و در عین حال منعطف خاطر نشان کرد که این راهکار بهترین راهکار برای استیفای حق آبه ایران از ترکیه خواهد بود. چرا که اگر تهران به جای پیگیری دیپلماسی آب و ایجاد تحرکات دیلماتیک مشترک با دیگر همسایگان بخواهد از اهرم حقوقی برای فشار به ترکیه استفاده کند، نه تنها نمی‌تواند به حق خود دست پیدا کند، بلکه در ادامه چالش‌هایی را در روابط خود با آنکارا ایجاد خواهد کرد؛ بنابراین برای جلوگیری از شکاف در روابط با همسایه کلیدی مانند ترکیه باید از شیوه‌های مسالمت آمیزی با محوریت دیپلماسی آب استفاده کرد که هم هزینه‌های رسیدن به حقوق ایران کمتر شود و هم بی شک راه کوتاه برای احقاق حقوق کشور خواهد بود.

منبع: شرق