اقتصاد۲۴ - ایران بالاخره و پس از فراز و فرود‌های بسیار و گذشت حدود دو دهه انتظار توانست موافقت اعضای سازمان شانگهای را برای عضویت دائم در این سازمان که مبتنی بر همکاری‌های امنیتی شکل گرفته است به دست آورد. انتظاری که دوره‌ای طولانی از نزدیکی و دوری میان ایران و برخی کشور‌های عضو این سازمان را در پی داشت، اما بالاخره در سال ۲۰۲۱ بود که نام ایران بر سند سازمان شانگهای به عنوان عضو ثبت شد.
هر چند بسیاری از هواداران دولت سازمان همکاری شانگهای را با پیمان آتلانتیک شمالی، ناتو، مقایسه می‌کنند، اما با همه اهمیت‌های این سازمان، تفاوت‌های بسیاری با ناتو دارد که مهم‌ترین آن مساله نظامی است. سازمان همکاری‌های شانگهای، سازمانی اوراسیایی میان‌دولتی است که برای همکاری‌های چندجانبه امنیتی، اقتصادی و سیاسی تشکیل شده است. این سازمان در سال ۱۹۹۶ توسط رهبران چین، روسیه، قزاقستان، قرقیزستان و تاجیکستان با هدف برقرار کردن موازنه در برابر نفوذ آمریکا و ناتو در منطقه، پایه‌گذاری شد. اندکی بعد، ازبکستان هم به این سازمان پیوست و این سازمان رسماً به «سازمان همکاری شانگهای» تغییر نام داد.
نکته مهم درباره عضویت ایران در پیمان شانگهای باز شدن مسیر جدید همکاری‌های امنیتی در قالب یک پیمان امنیت جمعی است. ایران پیش از این نیز درخواست عضویت در شورای همکاری خلیج فارس را نیز داده بود که به دلیل مخالفت کشور‌های عربی مورد قبول قرار نگرفته بود. در کنار این، ایران دارای ظرفیت‌های گسترده است که می‌تواند در یک همکاری گسترده با کشور‌های عضو پیمان شانگهای مورد استفاده قرار بگیرد. ایران عملاً در مسیر کریدور شمال به جنوب و غرب به شرق قرار دارد.
حالا مدتی است که روند عضویت ایران در سازمان همکاری‌های شانگهای به مرحله نهایی رسیده است و ایران عضوی از این پیمان جمعی تلقی می‌شود، اما سوال مطرح شده این است که این عضویت چه فوایدی برای ایران دارد.
عضویت ایران در شانگهای بدون FATF، رویایی بر باد
در این میان باید توجه کرد که عضویت ایران در حالی نهایی شده است که تقریبا بیشتر کارشناسان حوزه بانک و اقتصاد و تجارت معتقد هستند که بدون پیوستن ایران به گروه ویژه اقدام مالی یا همان‌ای اف تی اف، نباید چندان امیدی برای بهبود شرایط اقتصادی برای ایران متصور بود.
این در حالی است که در روز‌های اخیر رسانه‌های جریان نزدیک به اقتدارگرایان و رسانه‌های دولت بار‌ها تلاش کرده اند به گونه‌ای القا کنند که بدون پذیرش FATF نیز ایران می‌تواند مسیر راحتی برای پیوستن به بازار‌های جهانی داشته باشد یا حتی در مواردی به گونه‌ای وانمود می‌کنند که گویا پذیرش عضویت ایران در سازمان همکاری شانگهای جایگزین کاملی برای عدم پذیرش پیمان اف‌ای تی اف از سوی جمهوری اسلامی است. در حالی که کارشناسان اقتصادی معتقدند برخلاف ادعای این رسانه‌ها، عضویت در سازمان شانگهای، موجب خروج خودکار ایران از لیست سیاه FATF نخواهد شد؛ بنابراین اگر ایران بخواهد تعاملات اقتصادی استاندارد با سایر کشور‌های عضو شانگهای نیز داشته باشد، باید مشکلات خود در مورد با گروه ویژه اقدام مالی را برطرف کند.
در یکی از اخبار منتشر شده، چنین تیتری برای اظهارات معاون امور بین‌الملل اتاق بازرگانی ایران انتخاب شده بود: «عضویت در پیمان شانگهای، ایران را از فهرست سیاه FATF به‌صورت خودکار خارج می‌کند.»
بیشتر بخوانید: نپذیرفتن AFTF جذب سرمایه گذاری خارجی در ایران را به کما می‌برد
حقیقت این است که ایران از سال ۲۰۰۵ عضو ناظر سازمان شانگهای بوده است و بعد از آن نیز از سال ۲۰۰۸ درخواست عضویت کامل خود را مطرح کرده که به دلیل تحریم‌های سازمان ملل امکان عضویت ایران وجود نداشت. طبق مقررات سازمان شانگهای کشوری که تحت تحریم شورای امنیت سازمان ملل باشد، نمی‌تواند عضو دائم این سازمان شود. اما در سال ۲۰۱۵ در پی توافق هسته‌ای، تحریم‌های شورای امنیت سازمان ملل علیه ایران برداشته شد و موانع عضویت دائم تا حدود زیادی مرتفع شد.
ایران برای تغییر نوع عضویت خود از ناظر به دائم در سازمان همکاری‌های شانگهای یک فرآیند حداقل دوساله مربوط به پذیرش توافق‌نامه‌ها مطابق با رویه سازمان را پیش روی خود دارد. به طور کلی، هر کشوری که درخواست عضویت دائم در سازمان شانگهای دارد، باید تمام اسناد و دستورالعمل‌های آن را بررسی کرده و در فاصله زمانی چند ماهه به آن‌ها ملحق شود.
ایران فرصت دارد تا دسامبر به پنج سند ملحق شود. در واقع ایران متعهد می‌شود از تاریخ دریافت اطلاعیه دبیرخانه سازمان همکاری‌های شانگهای، حداکثر تا ۱ دسامبر ۲۰۲۲ به منشور، کنوانسیون مبارزه با تروریسم، جدایی‌طلبی و افراط‌گرایی شانگهای مورخ ۱۵ ژوئن ۲۰۰۱ و پروتکل‌های آن ملحق شود.
پذیرش درخواست ایران و پیوستن آن به سازمان همکاری‌های شانگهای، اما بالاخره در سال ۲۰۲۲ نهایی شدو این نهایی شدن به طور کامل وابسته به لغو تحریم‌های سازمان ملل و مذاکرات برجام داشته است.
این تصور که ایران بدون قرارداد سال ۲۰۱۵ اساسا می‌توانست عضو سازمان همکاری‌های شانگهای شود خیالی بیش نیست. در حقیقت میوه‌ای که در سال ۲۰۲۲ چیده شده است نتیجه بذری است که در سال ۲۰۱۵ و پس از مذاکرات گسترده با جهان انجام شد، کاشته شد.
اما اکنون سوال این است که فایده این قرارداد چیست و در نهایت چه نتیجه‌ای در بر خواهد داشت.
جعفر قادری، عضو کمیسیون برنامه و بودجه مجلس، اما در این باره به اقتصاد۲۴ گفته که «عضویت ایران در پیمان شانگهای دستاورد بزرگی است و نباید انتظار داشت فی‌البداهه نتایج و دستاورد‌های آن ملموس شود.»
وی هم چنین افزود «این عضویت کمک می‌کند تعاملات ما با اعضای پیمان شانگهای افزایش پیدا کند و بتوانیم از ظرفیت آن‌ها استفاده و به مرور وارد بازار‌های آن‌ها شویم و به حجم صادرات خود بیافزاییم و از طرفی، روی بخشی از نیاز‌های فنی و تکنولوژی و حتی تامین ماشین‌آلات صنعتی خود کار کنیم.»
نماینده شیراز معتقد است که «عضویت در پیمان شانگهای یعنی تسهیل در معاملات و مبادلات تجاری با کشور‌های عضو، یعنی امکان پیشرفت در حوزه حمل و نقل و یعنی بهره‌گیری از ظرفیت‌های امنیتی.»
قادری، اما خود یادآور می‌شود که «برخی می‌گویند چه فایده دارد که وارد این پیمان شدیم؟ کشور‌های عضو این پیمان برای واردات و صادرات با یکدیگر، ترجیحاتی دارند یا یکسری تسهیلات برای تجارت بین هم قائل می‌شوند. حال ما می‌توانیم از این ظرفیت‌ها بهره ببریم. حتی حمایت‌هایی در بخش گمرکی می‌شود که می‌تواند فضا را رقابتی‌تر کند و ایران هم به لطف و مدد این امکان می‌تواند به افزایش صادرات خود امیدوار باشد.»
این عضو کمیسیون برنامه و بودجه مجلس هم چنین به «اقتصاد ۲۴» می‌گوید که: «ایران باید به مانند پیمان شانگهای در پیمان‌های دیگری هم عضو شود. باید ارتباطات را افزایش داد. قرارداد ۲۵ ساله با کشور‌های چین، روسیه و همکاری‌های دوجانبه با ترکیه، ونزوئلا و حتی برخی کشور‌های آفریقایی آن هم در بلندمدت، مسیری درست برای آینده مملکت است. به باور من، عضویت در پیمان شانگهای در آینده باعث پیشرفت اقتصاد کشور و به تبع آن، معیشت مردم هم خواهد شد.».
اما آیا همه چیز برای رسیدن به نتایج مطلوب دوران پسا عضویت ایران در سازمان همکاری شانگهای به همین سادگی است؟ آیا اکنون و در حالی که ایران نه عضویت در FATF را پذیرفته است و نه چندان اعتقادی به مذاکره و پیوستن به معاهدات جهانی دارد، تنها حضور در سازمان همکاری‌های شانگهای می‌تواند بحران‌های اقتصادی ایران در حوزه بازرگانی و فروش نفت را حل کند؟ به نظر می‌رسد از نظر کارشناسان پاسخ این پرسش منفی است.
رابطه تنگاتنگ سازمان همکاری‌های شانگهای با FATF
گروهی از کارشناسان معتقد هستند که رابطه سازمان همکاری‌های شانگهای با FATF بسیار جدی و تعاملی است؛ باید گفت که این سازمان یکی از نهاد‌های بین‌المللی است که به عضویت FATF درآمده است. عضویت این سازمان، مانند اکثر سازمان‌های بین‌المللی در این نهاد، به‌صورت «عضویت ناظر» است و این بدان معناست که این سازمان، به تمامی تعهدات و توصیه‌های FATF عمل می‌کند و نماینده این سازمان در تمام جلسات FATF شرکت خواهد داشت؛ اما حق رأی ندارد.
بنا بر گزارش خبرآنلاین، یکی از استدلال‌هایی که با استناد به آن، عضویت دائم ایران در شانگهای را معادل خروج از لیست سیاه FATF می‌دانند، یادداشتی است (MOU) که بر اساس آن نزدیک به چهل توافق‌نامه و یک کنوانسیون بین سازمان همکاری‌های شانگهای و اعضای آن ایجاد می‌شود، کشورمان باید مفاد این توافقات را کامل بپذیرد تا عضویت دائمی آن در نهایت تحقق پذیرد و این توافق‌نامه‌ها و کنوانسیون‌ها کشورمان را ملزم به تعهدات FATF می‌کند.
بیشتر بخوانید: ایران و اروپا در آستانه فصل سرد و یخ‌زدگی روابط
در حقیقت معنای عضویت در پیمان شانگهای این نیست که ایران به صورت اتوماتیک از لیست سیاه FATF خارج می‌شود بلکه معنای آن این است که ایران به عنوان عضو موظف است که حضور در FATF را بپذیرد. در واقع این به آن معناست که اعضا باید به تعهدات سازمان متبوع خود عمل کنند. در چنین شرایطی چنانچه یکی از کشور‌های عضو آن سازمان در فهرست سیاه قرار گرفته یا استاندارد‌های نهاد FATF را انجام نداده باشد، وضعیت عضویت آن سازمان نیز تحت‌تأثیر قرار خواهد گرفت.
البته هیچ‌کدام از این توافق‌نامه‌ها ارتباط حقوقی مستقیمی با FATF نداشته، بلکه هرکدام تعاریف و الزامات خاص خود را دارند که هرگز به پیچیدگی و در سطح تعهدات FATF نیست.
باید به این مهم نیز توجه کرد که تصویب لوایح FATF می‌تواند برگ برنده‌ای برای ایران به شمار آید چرا که با پذیرفتن این لوایح، ایران در حقیقت حسن نیت خود را به کشور‌های جهان نشان می‌دهد؛ در غیر این صورت معادلات سیاسی و اقتصادی میان ایران و کشور‌های غربی پیچیده‌تر خواهد شد. اف‌ای تی اف یک کارگروه مالی است که در ۱۹۸۹ میلادی به پیشنهاد اعضای G ۷ تاسیس شد. این سازمان ۴۰ توصیه درباره پول شویی و ۹ توصیه هم درباره مبارزه با تامین مالی تروریسم دارد. این توصیه ها، باید از طریق وضع مقررات داخلی در کشور‌های عضو، اجرا و دنبال شود. به همین دلیل چهار لایحه مرتبط با FATF از سوی دولت به مجلس ارسال شد که ۲ مورد از آن جنبه داخلی داشت و اصلاح قوانین بود و ۲ لایحه دیگر عضویت در کنوانسیون‌ها بود که در ۲ مورد مربوط به قوانین، اصلاحات لازم انجام شد، اما در۲ مورد مربوط به عضویت در کنوانسیون‌ها مصوبه مجلس با ایراد شورای نگهبان همراه شد و در دستور کار مجمع تشخیص مصلحت نظام قرار گرفت.
آلبرت بغزیان، اقتصاددان در رابطه با پذیرش FATF توسط ایران به ایرنا گفته بود که: «موضوع عدم پذیرش اف‌ای تی اف به تصمیمات اتخاذ شده توسط مسوولین ارشد و مجمع تشخیص مصلحت نظام بر می‌گردد واین یک تصمیم جمعی است و هیئت دولت نیز از نظر اجرایی به این نتیجه می‌رسد که عدم پذیرش این لوایح باعث می‌شود که ما قدرت اجرای بعضی از کار‌ها را در کشور نداشته باشیم. هم اکنون مجمع تشخیص مصلحت نظام است که سوای قوه مجریه باید تصمیم بگیرد و موضوع را سیاسی- جناحی نکند. اگر بخواهیم قضیه لوایح اف‌ای تی اف را برای کلیه مخاطبان شفاف و ملموس تشریح کنیم باید بگوییم که مهم‌ترین عامل اصلی در صورت پیوستن ایران به لوایح اتفاق می‌افتد؛ آن است که معاملات مالی بین کشور‌ها و بین بانکی ما شفاف می‌گردد یعنی ما قابلیت دسترسی پیدا می‌کنیم. این مورد از دلایل اصلی عضویت در اف‌ای تی اف است که باید تعیین تکلیف شود؛ و با عقب نشینی آمریکا از موضع خودش و بر گشت به برجام کماکان قضیه اف‌ای تی اف باید تعیین تکلیف شود و هرکدام اگر پذیرفته نشود عملاً مشکلات تحمیل شده بر ما در بخش خارجی که به صورت تورم و رکود تورمی و بیکاری است نیز حل نمی‌شود.»
سازمان همکاری شانگهای بدون FATF کارایی نخواهد داشت
در همین حال، اما غلامعلی جعفرزاده ایمن آبادی که سابقه دو دوره نمایندگی در مجالس نهم و دهم را در کارنامه دارد درباره عضویت ایران در پیمان شانگهای بدون پذیرش FATF به «اقتصاد ۲۴» می‌گوید که «در نهایت این عضویت بدون پذیرش سایر پیمان‌های موثر جهانی هیچ کمکی به وضعیت اقتصادی یا بهبود روند صادرات ایران نخواهد کرد.»
این نماینده سابق مجلس در ادامه نیز می‌گوید که: «ببینید من هیچگاه در همه مدت فعالیتم که بحث‌های مربوط به پذیرش FATF در جریان بود دلیل این واکنش‌های تند به عدم پذیرش آن را متوجه نشدم. این که نام ایران در کنار سودان و کره شمالی مطرح شود به عنوان تنها کشور‌هایی که عضو معاهده مبارزه با پولشویی نشده اند چه افتخاری برای کشور دارد؟ یا توجه کنید که حتی برخی کشور‌ها به صورت مشروط FATF را پذیرفته اند، اما ما حتی در این حد نیز قبول نکردیم که شرایط را بپذیریم.»
این نماینده سابق در ادامه نیز می‌گوید که: «این که بگوییم برای کمک به گروه‌های مقاومت، یک معاهده را نمی‌پذیریم در حالی که همان کشور‌های خاص، از لبنان و عراق و ... تقریبا همه معاهده را پذیرفته اند جدا محل سوال است. چرا باید به این طریق خودمان برای خودمان تحریم تازه و محدودیت‌های بیشتر به وجود بیاوریم در حالی که می‌توانیم به راحتی با پذیرش مشروط FATF هم به اهداف خود برای کمک به گروه‌های مدنظر بپردازیم و هم اقتصاد کشور را از تنگنای قرار گرفته در آن خارج کنیم.»
جعفرزاده ایمن آبادی در ادامه و درباره اهمیت FATF در عضویت ایران برای سازمان همکاری شانگهای نیز گفت که: «نه فقط این سازمان همکاری خاص بلکه برای مراودات مالی بین المللی ما نیازمند پذیرش FATF هستیم و بدون پذیرش آن نخواهیم توانست مراودات را افزایش دهیم یا حتی به نتیجه برسانیم.»
سیاسی بازی برای پذیرش یک معاهده بانکی
به نظر می‌رسد نگاه سیاسی به مساله عضویت ایران در معاهدات جهانی حالا بیش از همیشه به آسیبی جدی در این حوزه تبدیل شده است. در حالی که اقتصاد نیمه جان ایران اکنون نیازمند سرعت عمل برای مراودات بانکی و بازرگانی گسترده‌تر است، اما سایه دعوا‌های سیاسی سنگین‌تر از همیشه بر سر این حوزه قرار گرفته است.
برای درک بحرانی که عدم پذیرش FATF برای ایران به همراه دارد باید به سخنان آلبرت بغزیان توجه کرد که پیثش از این گفته بود که هر چند اکنون برخی از کشور‌های دوست و همسایه هم چنان بتوانند روابط بین بانکی با ما داشته باشند، اما زمانی که اف‌ای تی اف به کلیه بانک‌ها جهانی اعلام کند که تعاملات با ایران هر چند سالم به دلیل نپذیرفتن لایحه ممنوع است آنگاه برای دور زدن ممنوعیت باید هزینه یکسری شرکت‌های صوری را بدهیم تا بتوانیم معاملات مان را انجام بدهیم که این قطعاً برای کشورهزینه زا است و تبعات بعدی به دنبال خواهد داشت که از جمله آن انزوای بانکی و جهانی خواهد بود.
متاسفانه اکنون بیش از همیشه به نظر می‌رسد که این لایحه تبدیل به یک بحث جناحی و سیاسی شده چرا که لوایح و زوایای آن روشن است و عدم پذیرش و تبعات آن کاملا مشخص است. عدم تصویب لوایحی مثل اف‌ای تی اف و انزوای جهانی سبب کوچکتر شدن سفره مردم می‌شود و حتی اگر بخواهیم واردات داشته باشیم؛ وقتی عضو اف ای تی اف نباشیم؛ کدام پرداخت و نقل و انتقالات مالی می‌تواند صورت بگیرد مگر اینکه ما بخواهیم هزینه آن را بپردازیم که نتیجه آن گران شدن مواد غذایی و سایر اقلام مورد نیاز است.
در این بین مساله دریافت طلب ایران از کره جنوبی نشانی آشکار از بحرانی است که عدم پذیرش لایحه مورد نظر و تحریم‌ها بر سر کشور اورده است.
حالا که ایران با میل و پس از سال‌ها انتظار عضو اصلی سازمان همکاری شانگهای شده است، شاید زمان آن نیز رسیده باشد که دولت بدون واهمه از تندرو‌هایی که هیچ دلیل قانع کننده‌ای برای عدم پذیرش FATF ندارند، عضو این معاهده شود و یکبار برای همیشه با اقدامی عاجل و صحیح به انواع بحث‌ها و جدل‌های سیاسی در این باره پایان دهد. برای رسیدن به رویا‌هایی که عضویت در سازمان همکاری شانگهای برای ایران به همراه داشته است، اکنون معاهده‌ای لازم است که تنها انگشت شمار در کشور‌های جهان آن را نپذیرفته اند.