اقتصاد۲۴- هدی کاشانیان: هولاکو خان (۱۲۱۷-۱۲۶۵ میلادی)، یکی از برجسته‌ترین سرداران مغول و نوه چنگیزخان بود که با فتوحات نظامی گسترده و تأسیس سلسله ایلخانیان در ایران، نقش مهمی در تاریخ جهان ایفا کرد. سلطنتی که در ایران، صد سال (یعنی یک قرن) طول کشید. او با رهبری سپاه مغول در غرب آسیا، سلسله عباسیان را سرنگون کرد و تغییرات عمیقی در ساختار سیاسی، فرهنگی و اجتماعی منطقه ایجاد کرد.
زندگینامه هولاکو خان
هولاکو خان در سال ۱۲۱۷ میلادی به دنیا آمد. پدرش تولی خان، یکی از پسران چنگیزخان و مادرش سرقویتی بیگی بود و زنش دوقوز خاتون نیز مسیحی بود. هولاکو خان از خاندان بورجیگین بود، خاندان سلطنتی مغول که چنگیزخان بنیان‌گذار آن بود. وی از کودکی تحت تربیت نظامی و سیاسی قرار گرفت و با اصول جنگ، مدیریت و حکومت‌داری آشنا شد. او در سلسله مراتب قدرت مغول، نقش کلیدی پیدا کرد و به‌عنوان یکی از رهبران قدرتمند مغول شناخته شد. هولاکو فقط هفت سال سلطنت کرد و مهم‌ترین کار‌های او در آن سال‌های اندک، بر انداختن فرقه اسماعیلیه، فتح بغداد و منقرض کرن سلسله بنی عباس و فتح سوریه بود.
ماموریت هولاکو خان به غرب آسیا
در سال ۱۲۵۳ میلادی، هولاکو خان به دستور برادر بزرگ‌ترش، منگوقاآن (امپراتور مغول)، مأمور فتح مناطق غربی امپراتوری مغول شد.
• تسخیر قلمرو‌های جدید و گسترش امپراتوری مغول.
• نابودی خلافت عباسی در بغداد.
• سرکوب گروه‌های مقاومت مانند اسماعیلیان نزاری.
پادشاهی هولاکو خان
هنگامی که هلاکو خان قصد آمدن به ایران را کرد سلاطین و ملوک ایران از آمدن هلاکو خان اطلاع یافتند و به حضورش رسیده و مراتب ارادت خود را ابراز کردند. از جمله کسانی که با پیشکش‌های شایسته به او ملحق شدند، از روم سلاطین عزالدین و رکن الدین، از فارس اتابک سعد پسر اتابک مظفرالدین و از عراق، خراسان، آذربایجان، آران، شروان و گرجستان ملوک و بزرگان مناطق مختلف بودند.
سپاه هلاکو روز اول ذیحجه سال ۱۲۵۵ میلادی از جیحون عبور کردند و به مرغزار شبورغان رسیده و زمستان را آنجا ماندند. در بهار ارغون آقا بارگاه و خرگاهی عالی و شکوهمند برافراشت و هلاکوخان برتخت نشست. این تاریخ را می‌توان روز بنیاد و شروع سلسله ایلخانان در ایران نامید. او تبریز را به‌عنوان پایتخت انتخاب کرد.
فتوحات هولاکو خان
۱. حمله به اسماعیلیان نزاری
هلاکو خان پس از رسیدن به ایران تسخیر قلعه‌های اسماعیلیه را اولین هدف خود می‌شناخت. قلعه‌های توس و تون پس از محاصره‌هایی سخت تصرف شدند. فتح برخی قلعه‌ها از جمله گردکوه بسیار دشوارتر بود (سربازان قلعه مذکور پس از ۱۳ سال و در دوران ایلخانیان تسلیم شدند). در این هنگام رکن‌الدین خورشاه در میمون‌دژ بود و سپاه هلاکو از سه جهت مختلف به سمت رودبار الموت تاختند. در این مدت رکن‌الدین خورشاه درگیر مذاکرات متعددی با هلاکو بود، اما درنهایت با هلاکو به توافق رسید که در تسخیر قلعه‌های باقی مانده به هلاکو کمک کند. بدین ترتیب در سال ۱۲۵۶ میلادی فرمانده قلعه الموت پس از چند روز تردید، قلعه را تسلیم مغول‌ها کرد. اما از آنجایی که رکن‌الدین خورشاه در متقاعد کردن سایر قلعه‌ها مثل گردکوه و لمبسر و قلعه‌های سوریه جهت تسلیم شدن ناتوان بود، به دستور منگوقاآن وی و خانواده‌اش را نیز به قتل رساندند. با این پیروزی، هولاکو خان قدرت خود را در ایران تثبیت کرد.
۲. فتح بغداد و سقوط خلافت عباسی
از سال ۱۲۴۱ میلادی تا سال ۱۲۵۸ میلادی، ابو احمد عبدالله ملقب به (المستعصمُ بالله) در بغداد خلافت می‌کرد. او سی و هفتمین و آخرین خلیفه عباسی بود. بزرگان تاریخ درباره نادانی، نفهمی، بی لیاقتی و خیلی عیب‌های این خلیفه، قلمفرسائی کرده‌اند. تا جایی که در زمان حیاتش، مردم او را بجای خدا می‌پرستیدند و همین پرستش هم باعث این مصائب و بدبختی‌ها بود.
هولاکو در سال ۱۲۵۷ میلادی، از آذربایجان حرکت کرد و از راه کرمانشاه و حلوان عازم بغداد شد. از دجله گذشت و بغداد را محاصره کرد. یک هفته بعد، فقط با یک حمله بغداد سقوط کرد و خلیفه و فرزندانش دستگیر شدند. سربازان هولاکو تا هفت روز در بغداد به قتل و غارت پرداختند و در این حین، بیشتر بنا‌های شهر ۵۰۰ ساله و زیبای بغداد ویران شد. هولاکو از بغداد خارج شد، اما هنوز جرأت نداشت خلیفه را بکشد، فکر می‌کرد اگر اینکار را بکند ممکن است بلائی نازل شود. اما خواجه نصیر که می‌دانست تا خلیفه کشته نشود، آن غائله ختم نخواهد شد، راهی پیش پای هولاکو نهاد، و آن این بود که خلیفه را لای نمد بپیچند و آرام آرام مشت و مال دهند، و در آن حال، اگر دیدند بلائی نازل شد، او را رها کنند. این تدبیری عاقلانه بود و هولاکو دستور داد همان را انجام دهند.
ساعتی آرام آرام خلیفه را لای نمد مشت و مال دادند، ولی دیدند بلائی نازل نشد. گفتند اکنون نمد را باز کنید تا ببینیم خلیفه در چه حال است! وقتی نمد را گشودند، دیدند که خلیفه در همان ابتدا مرده است. در هر صورت، هولاکو در همان روز، مستعصم و پسر بزرگش (ابوبکر) را کشت و دودمان ۵۲۴ ساله عباسیان را بکلی منقرض کرد و ایرانیان را به آرزوی دیرینه‌شان رسانید.
۳. فتح مصر
بعد از تصرف دمشق توسط مغولان، هولاکو اولین نامه تهدیدآمیز خود را برای مملوکان مصر فرستاد و گفت «شما شنیده‌اید که ما چگونه امپراتوری پهناوری را به تصرف درآورده و روی زمین را از بی‌نظمی‌هایی که به دامنش لکه انداخته بود، پاک ساخته‌ایم. بر شماست بگریزید و بر ماست که شما را تعقیب کنیم ولی به کجا می‌گریزید و به کدام راه از چنگ ما رهایی خواهید یافت؟ اسبان ما تندرو، تیر‌های ما تیز، شمشیر‌های ما مانند برق، دل‌های ما به سختی کوه و سربازان ما به اندازه ریگ‌های بیابان زیادند. نه دژ‌ها جلو ما را می‌گیرند و نه سلاح‌ها راه ما را می‌بندند.
دعای شما به درگاه آسمان نیز سودی نخواهد داشت و چاره ما را نخواهد کرد. ما با اخطار خویش خوبی شما را می‌خواهیم. اکنون تنها دشمنی هستید که باید برای نبرد با شما به حرکت درآییم.» در این زمان به هولاکو خبر رسید که برادرش منگو در ماه اوت سال قبل در چین درگذشته است و هولاکو قسمتی از نیروهایش را در آذربایجان گذاشت و قسمتی را هم به فرماندهی قربقا در شام گذاشت و بعد هولاکو به سوی چین رفت. مملوک مصر، سلطان قطز (ملک مظفر) به سرداران خود گفت که دفاع از اسلام تنها به همت ایشان بسته است و بعد فرستادگان مغولان را کشتند و بعد ضد این دشمنان اسلام و قاتلان خلیفه یک فرمان جهاد عمومی صادر کردند و لشکر از مصر حرکت کرد و برای عبور از قلمرو فرنگیان از آنها اجازه گرفتند و عبور کردند. نبرد عین جالوت قربقا با نیروهایش به جنگ آنها رفت، عاقبت، در عین جالوت نزدیک ناظره (در فلسطین) با هم رو‌به‌رو شدند و مملوکان سپاه مغولان به فرماندهی قربقا را شکست دادند و قربقا کشته شد و برای همیشه پیشرفت مغولان در غرب متوقف شد. پنج روز بعد از جنگ قطز وارد دمشق شد و در مدت یکماه مغولان را از حلب بیرون کردند. بعد از آن مملوکان سوریه را از مغولان پس گرفتند، اما دوباره مغولان به فرماندهی ایلگا نیای جلایریان یا کوکاایلگای اوریانگقاتی تلاش کردند تا سوریه را پس بگیرند و حتی تا حمص را هم تصرف کردند، اما در نزدیکی این شهر برای دومین بار از مملوکان مصر شکست خوردند و به مشرق فرات عقب‌نشینی کردند و سوریه از دست مغولان خارج شد.
مرگ هولاکو خان
هولاکو خان در سال ۱۲۶۵ میلادی درگذشت و در کنار رود زنجان دفن شد. پس از مرگ او، سلسله ایلخانیان همچنان به حکومت ادامه داد و به یکی از تأثیرگذارترین دوره‌های تاریخ ایران تبدیل شد. تغییرات سیاسی و فرهنگی‌ای که او ایجاد کرد، تأثیر عمیقی بر ساختار اجتماعی و تمدنی منطقه گذاشت.
سخن پایانی
هولاکو خان، با فتوحات گسترده و تأسیس سلسله ایلخانیان، نقشی بی‌بدیل در تاریخ ایران و جهان اسلام داشت. او با سرنگونی خلافت عباسی و ایجاد ساختار‌های حکومتی جدید، منطقه خاورمیانه را وارد دوره‌ای جدید کرد. با وجود انتقادات به روش‌های خشن او، نمی‌توان تأثیر او در شکل‌گیری تاریخ سیاسی و فرهنگی ایران و منطقه را نادیده گرفت.