ملکشاه سلجوقی کیست و ماجرای جنگ با قراخانیان چیست؟

اقتصاد۲۴- هدی کاشانیان: ملکشاه سلجوقی، سومین سلطان سلسله سلجوقیان، یکی از برجسته‌ترین فرمانروایان تاریخ اسلام و ایران بود. دوران حکومت او به‌عنوان عصر طلایی امپراتوری سلجوقی شناخته می‌شود. ملکشاه با گسترش قلمرو سلجوقیان، اصلاحات اداری و حمایت از علم و فرهنگ، تأثیری ماندگار بر تاریخ گذاشت. دوران او یکی از درخشان‌ترین دوره‌های تاریخ اسلام و ایران است که تأثیرات آن تا قرن‌ها باقی ماند.

زندگینامه ملکشاه

ملکشاه با نام کامل جلال‌الدین ملکشاه بن آلپ‌ارسلان در سال ۱۰۵۵ میلادی متولد و در اصفهان بزرگ شد. او فرزند آلپ‌ارسلان، دومین سلطان سلجوقی و صفیه خاتون بود. ملکشاه از کودکی تحت آموزش‌های نظامی و فرهنگی قرار گرفت. او به همراه پدرش در لشکرکشی‌های مختلف شرکت می‌کرد. درباره ملکشاه اینگونه وصف شده‌است که وی خوش‌چهره، دارای قامتی بلند و کمی تنومند، شانه‏هایی پهن و بازویی نیرومند و ستبر داشته است. ملکشاه نیز همانند پدرانش حنفی مذهب بود و از خلیفه عباسی در برابر قدرت‌های شیعه مانند فاطمیان و آل بویه حمایت می‌کرد. اما از زمان سلطان ملکشاه سلجوقی، سلاطین سلجوقی مدارای مذهبی بیشتری نشان دادند و شیعیان نیز به سرعت قدرت اجتماعی و حتی سیاسی خود را بازیافتند و به مناصب بالا در حکومت سلجوقیان دست پیدا کردند.

پادشاهی ملکشاه

ملکشاه بعد از مرگ پدرش به کمک خواجه نظام‌الملک به کرسی سلطنت نشست. حکومت ملکشاه که در سال ۴۶۵ هجری قمری آغاز شد، او به کمک فراست و دانایی خواجه نظام‌الملک توانست به تمام رقیبان سلطنتی از جمله شاهزادگان مدعی سلاجقه بخصوص عموی خود غلبه کند. به‌علاوه اینکه توانست سرزمین‌های تحت اشغال سلجوقیان را گسترش بدهد. از متصرفات او می‌توان به بازپس‌گیری سمرقند از فاطمیون مصر و انطاکیه از روم شرقی نام برد. عراق عرب، گرجستان، ارمنستان، آسیای صغیر و شام از دیگر محدوده‌های تخت تصرفات او هستند.

از دوران سلطنت او، مساجد باشکوهی در اصفهان که پایتخت او بود به یادگار مانده است. در دوره‌ی سلطنت وی، صلح داخلی و مذهبی حاکم بود. ملکشاه، اغلب اوقات مشغول شکار و خوش گذرانی بود و اکثر کار‌ها و امور پادشاهی را به وزیرش واگذار کرده بود. پس از اینکه وزیر خود، خواجه نظام الملک را برکنار کرد و تاج الملک قمی را به جای او انتخاب کرد حکومتش رو به زوال رفت. خواجه نظام الملک، در سال ۴۸۵ هجری در نهاوند، کشته شد. برخی می‌گویند او به دست ابوطاهر اوانی که یک اسماعیلی بود کشته شد و برخی از روایات هم می‌گویند او به دست یکی از غلامان خود که توسط کنیز ترکان خاتون (همسر زیبای ملکشاه) تحریک شده بود کشته شد. 

جنگ ملکشاه با قراخانیان

ملکشاه برای کشورگشایی و گسترش حکومت خود نظرش به سوی قراخانیان معطوف شد که پس از مرگ آلپ‌ارسلان به تخارستان حمله کرده بودند. این منطقه توسط ایاز برادر ملکشاه اداره می‌شد و او قادر به دفع قراخانیان نبود و نهایتاً به دست آنها کشته شد. ملکشاه سرانجام توانست قراخانیان را دفع کند و «ترمذ» را تصرف کرد و کلید شهر را به «ساو تگین» داد. سپس ملکشاه برادر دیگر خود «شهاب‌الدین تکیش» را به‌عنوان حاکم تخارستان و بلخ منصوب کرد. در همین دوره، ابراهیم غزنوی، قلمرو سلجوقیان را در شمال خراسان تصرف کرد، اما از ملکشاه شکست خورد. او سپس با شاه صلح کرد و دخترش گوهرخاتون را به ازدواج پسر ابراهیم، مسعود سوم درآورد.

فتح سمرقند توسط ملکشاه

در سال ۴۸۱ هجری قمری ملکشاه با ارتشی قدرتمند به بخارا لشکر کشید و شهر را تسخیر کرد و با یاری مردم سمرقند آن شهر را تسخیر کرد و با احمدخان به ملایمت رفتار کرده و او را که برادرزاده همسرش ترکان خاتون بود، بخشیده و به اصفهان فرستاد و خود عازم کاشغر شد و حکمرانان آن مناطق نسبت به وی اظهار اطاعت کردند با این قشون کشی سلجوقیان با حکومت قیتان و چین همجوار شدند.

ازدواج ملکشاه با دختر خلیفه عباسی

پس از جنگ با ارامنه، شاه در راه بازگشت وارد بغداد شد و مورد استقبال خلیفه قرارگرفت و از سوی ایشان هدایایی دریافت کرد و با دخترخلیفه ماه ملک خاتون ازدواج کرد. پس از مراسم عروسی در ماه صفر ۴۸۰ هجری قمری به اصفهان مراجعت کرد. در سال ۴۸۲ تا ۴۸۶ هجری قمری روابط سلطان سلجوقی با خلیفه المقتدی روبه سردی گذاشت. چراکه پس از ازدواج دختر شاه با خلیفه بین آنها اختلاف پیش آمد و خلیفه نسبت به همسرش بدرفتاری می‌کرد که همین جریان باعث جدایی آنها شد و دختر ملکشاه پس از جدایی با پسر کوچکش به اصفهان آمد و پس از مدت کوتاهی فوت کرد. باید بدانید شکوه و عظمتی که سلجوقیان در دوران سلطنت ملکشاه کسب کرده بود، بیشتر به سبب داشتن وزیر با کفایتی مثل خواجه نظام الملک ابوعلی الحسن بن علی بن اسحاق است که سی سال مقام وزارت این سلسله در دست ایشان بوده است.

مرگ مشکوک ملکشاه

مرگ ملکشاه سلجوقی در سال ۱۰۹۲ میلادی یکی از رویداد‌های مهم و تأثیرگذار در تاریخ سلسله سلجوقیان بود که سرآغاز ضعف تدریجی این امپراتوری قدرتمند شد. درباره مرگ او روایت‌های مختلفی وجود دارد که برخی آن را طبیعی و برخی دیگر مشکوک دانسته‌اند. برخی معتقد هستند ملکشاه در سال ۱۰۹۲ میلادی و در سن ۳۷ سالگی به‌طور ناگهانی در اصفهان درگذشت و برخی دیگر معتقد هستند، چون مرگ او تنها چند هفته پس از قتل خواجه نظام‌الملک رخ داد، این امر شک و شبهه‌هایی درباره علت مرگ او با سم که توسط خاندان سلجوقی بوده را ایجاد کرده است.