اقتصاد۲۴- هدی کاشانیان: گیخاتو خان یکی از ایلخانان مغول در ایران بود که در دوره حکومت مغول‌ها در قرن سیزدهم میلادی (اوایل قرن هشتم هجری) زندگی کرد. گیخاتو خان با تلاش‌های فراوان توانست سلطنت را به‌دست آورد و به‌عنوان پادشاه ایلخان مغول در ایران تاجگذاری کند.
زندگینامه گیخاتو خان
گیخاتو خان در حدود سال ۱۲۷۵ میلادی (۶۷۳ هجری قمری) متولد شد. او پسر آباقاخان، سومین ایلخان مغول و نوه هلاکوخان، بنیان‌گذار سلسله ایلخانیان در ایران بود. خانواده‌اش در یک دوره بحرانی و پرفراز و نشیب از تاریخ مغول‌ها زندگی می‌کردند و همین مسائل باعث شد که گیخاتو خان از همان دوران کودکی در دنیای پیچیده‌ای از سیاست‌های مغولی و رقابت‌های داخلی پرورش یابد.
وی به‌عنوان یکی از شاهزادگان مغول، در خانواده‌ای سلطنتی و قدرتمند رشد یافت و از همان سنین پایین تحت آموزش‌های نظامی و سیاسی قرار گرفت. پدر او، آباقاخان، سومین ایلخان مغول در ایران بود که در دوران حکومتش، امپراتوری مغول به گیخاتو خان در سنین کودکی تحت آموزش‌های سخت نظامی و استراتژیک مغولی قرار گرفت. امپراتوری مغول به‌شدت به مهارت‌های جنگی و استراتژی‌های نظامی وابسته بود، بنابراین او مانند بسیاری از شاهزادگان مغولی دیگر، از همان کودکی آموزش‌های نظامی و جنگاوری را به‌طور جدی آغاز کرد. این آموزش‌ها شامل تیراندازی با کمان، سواری، جنگ‌افزار‌ها و تاکتیک‌های نظامی بود. همچنین، او در این دوران با اصول رهبری و فرماندهی آشنا می‌شد، چرا که احتمالاً در آینده فرماندهان ارتش مغول می‌شد. قدرت و بزرگی رسید. به همین ترتیب، گیخاتو از همان ابتدا به عنوان یکی از جانشینان آینده ایلخانان در نظر گرفته می‌شد.
پادشاهی گیخاتو خان
پس از مرگ ارغون‌خان، گیخاتو خان که برادرش بود تاجگذاری کرد. گیخاتو خان به‌عنوان جانشین پدرش به سلطنت رسید. او در دوران حکومت خود با مشکلات زیادی روبه‌رو بود. از جمله مشکلات عمده در دوره سلطنت او می‌توان به بحران‌های داخلی، جنگ‌های خانوادگی در دربار مغول‌ها و تنش‌های مذهبی اشاره کرد. در همان آغاز فرمانروایی با شورش ترکمانان روم به رهبری عثمان یکم بر ضد مغولان آنجا مواجه شد و خود برای رفع آن شورش، لشکر به روم برد و آن فتنه را فرونشاند. وزارت خود را به «صدرالدین زنجانی» داد و او را صدرجهان لقب داد و قدرت فوق‌العاده‌ای به او تفویض کرد. او حتی در عزل و نصب شاهزادگان و امراء دست داشت.
یکی از ویژگی‌های دوران سلطنت گیخاتو خان این بود که او، برخلاف برادرش، دوباره اسلام را به‌عنوان دین رسمی در دربار خود به رسمیت شناخته و از این نظر، تأثیرات زیادی بر حکومت مغول‌ها در ایران گذاشت. این تغییرات مذهبی باعث ایجاد تنش‌های داخلی و اختلافات با برخی از نیرو‌های سنتی مغول شد که به آیین‌های قدیمی شمنی و بودایی وفادار بودند.
چاپ اولین اسکناس به دستور گیخاتو خان
چاپ اولین اسکناس به دستور گیخاتو خان یکی از تحولات مهم اقتصادی در دوران سلطنت ایلخانیان و تاریخ اقتصادی ایران است. گیخاتو خان، در دوران کوتاه سلطنت خود دست به اقداماتی زد که در نوع خود منحصر‌به‌فرد و قابل توجه بود. یکی از این اقدامات، چاپ اولین اسکناس در ایران بود که تحت فرمان او به اجرا درآمد.
در سال ۱۲۸۹ میلادی، گیخاتو خان به دستور خود اقدام به چاپ اسکناس کرد. این اقدام در واقع آغاز استفاده از پول کاغذی در تاریخ ایران و شاید در گستره وسیع‌تری از دنیای اسلام بود. بر اساس منابع تاریخی، گیخاتو خان دستور داد تا اسکناس‌هایی از جنس کاغذ چاپ شود که در آن زمان از نظر طراحی و محتوای امنیتی مشابه پول‌های فلزی به‌شمار می‌آمدند. این اسکناس‌ها به‌طور رسمی برای مبادلات تجاری و داخلی در مناطق تحت حکومت ایلخانیان پذیرفته شدند.
اسکناس‌های چاپ شده در دوران سلطنت گیخاتو خان، برخلاف پول‌های فلزی معمول آن زمان، ویژگی‌های جالب توجهی داشتند. این اسکناس‌ها به‌طور عمده در مقیاس‌های مختلف و با ارزش‌های متفاوت چاپ می‌شدند و در دسترس تاجران، نظامیان و مردم قرار می‌گرفتند. یکی از ویژگی‌های مهم اسکناس‌های گیخاتو خان این بود که بر روی آنها مهر و علامت‌های سلطنتی و همچنین نشانه‌های امنیتی برای جلوگیری از تقلب یا جعل چاپ می‌شد.
مرگ و سرنوشت گیخاتو خان
گیخاتو خان در مدت زمان کوتاهی، تنها حدود دو سال (۱۲۸۴-۱۲۸۶ میلادی) سلطنت کرد. حکومت او به دلیل مشکلات مختلف، از جمله فساد اداری و مالی و نارضایتی‌های اجتماعی، بسیار ناپایدار بود. در سال ۱۲۸۶ میلادی، گیخاتو خان به دلایل نامعلوم یا احتمالاً بر اثر توطئه‌ای در دربار مغول به قتل رسید. این مرگ موجب ایجاد بحران جانشینی در ایلخانان مغول شد.
گیخاتو خان اگرچه تنها دو سال سلطنت کرد، اما در تاریخ ایلخانیان به عنوان یکی از شخصیت‌های مهم شناخته می‌شود. او توانست در دوره کوتاه حکمرانی خود، برخی تغییرات مذهبی و اقتصادی را به اجرا بگذارد، اما به دلیل مشکلات داخلی و خارجی نتوانست سلطنت خود را به‌طور کامل تثبیت کند. همچنین، مرگ او در جوانی باعث شد که نسل بعدی از ایلخانان، بر سر قدرت با یکدیگر رقابت کنند و دوران جدیدی در تاریخ ایلخانیان آغاز شود. به طورکلی، گیخاتو خان در تاریخ مغول‌ها و ایلخانیان ایران به‌عنوان یکی از حاکمان کوتاه‌مدت و پرتنش شناخته می‌شود که بیشتر به دلیل مرگ ناگهانی‌اش در ۱۲۸۶ میلادی در یاد‌ها مانده است.