فرسایش خاک، تهدیدی برای امنیت غذایی کشور

فرسایش خاک فرایندی منفی و غیرطبیعی است که در مناطق خشک، نیمه خشک و مناطق سیلاب زده رخ می‌دهد و منجر به از دست رفتن حاصلخیزی خاک می شود تا جایی که نه تنها دیگر گیاهی نمی روید بلکه به بیابانی شدن اراضی می انجامد.

اقتصاد24- حفظ خاک برای تامین امنیت غذایی کشور از اهمیت بالایی برخوردار است؛ در دنیا بیش از هرچیز به موضوع حفاظت از منابع پایه همچون خاک، آب و هوا پرداخته می شود؛ زیرا مطالعات نشان می دهد که سرعت فرسایش، آلودگی و تخریب خاک سریع تر از تجدید آن است؛ به طوری که برای تشکیل یک سانتی متر خاک به طور متوسط بیش از ۵۰۰ سال زمان نیاز است.

در واقع فرسایش فرآیند نابودی تدریجی یک ماده ‌است که فرسودگی و از بین رفتگی مداوم را در پی دارد و خاک سطح زمین (انتقال یا حرکت آن از نقطه‌ای به نقطه دیگر) توسط آب یا باد از بستر خود جدا شده و به کمک یک عامل انتقال دهنده به مکانی دیگر منتقل می شود.
بر اساس یافته های ایستگاه های رسوب سنجی، سالانه 16.7 تن خاک در هر یک هکتار مورد فرسایش قرار می گیرد؛ در حالی که متوسط جهانی آن 2.5 تن در هکتار است.

ایران، کشوری در جنوب غربی آسیا و در منطقه خاورمیانه با ۱٬۶۴۸٬۱۹۵ کیلومتر مربع وسعت است که از شمال با جمهوری آذربایجان، ارمنستان و ترکمنستان، از شرق با افغانستان و پاکستان و از غرب با ترکیه و عراق همسایه است و همچنین از شمال به دریای خزر (کاسپین) و از جنوب به خلیج فارس و دریای عمان محدود می‌شود، که دو منطقهٔ نخست از مناطق مهم استخراج نفت و گاز در جهان به شمار می رود.

مساحت کل منابع طبیعی ایران 134.3 میلیون هکتار است که 82.83 درصد از مساحت کل کشور را شامل می شود بنابراین مساحت جنگل های کشور حدود 14 میلیون هکتار، مراتع 84 میلیون هکتار و بیابان 32 میلیون هکتار محاسبه شده است.

کمبود بارندگی ها به میزان یک سوم متوسط جهانی بارش ها، تبخیر سه برابری منابع آب نسبت به میانگین جهانی و تغییر کاربری ها از دیگر معضلاتی است که آب و خاک کشورما را تهدید می کند.

ایران درحالی با معضل محدودیت منابع آبی و فرسایش سه برابری خاک نسبت به سایر کشورها جهان روبروست که به اعتقاد کارشناسان حفاظت از خاک، این منبع پایه نگهداشت منابع آبی محسوب می شود.

خاک یکی از مهم ترین منابع طبیعی هر کشور است که فرسایش آن نه تنها سبب فقر خاک و متروک شدن مزارع می شود بلکه می تواند خسارات جبران ناپذیری را به جا بگذارد؛ زیرا با رسوب مواد در آبراهه ها، مخازن سدها، بنادر و کاهش ظرفیت آبگیری آنها نیز زیان های فراوانی را سبب می‌ شود.

استفاده نادرست از عرصه های منابع طبیعی، کشاورزی ناصحیح در دیمزارها، اراضی شیب دار، با نحوه شخم زنی، بهره برداری نادرست از معادن، جاده سازی ها و سدسازی های اشتباه، شوری و آلودگی، تغییر کاربری، وجود کربن، زمین لغزش در اثر جابجایی خاک معادن، رعایت نکردن اصولی ابنیه ها و ساخت و ساز های عمرانی ، فشار دام در مراتع و از بین بردن پوشش گیاهی از عوامل مهم در تشدید فرسایش خاک است که حتی در برخی حوزه ها همچون کارون، کرخه و سفید رود متفاوت از سایر مناطق دیگر بیشتر است.

گفته ها حاکی از آن است که در سالهای اخیر برای سدسازی ها در کشور هزینه های زیادی صرف شده تا جایی که هزینه ساخت یک سد با کل اعتبارات سازمان جنگل ها، مراتع و آبخیزداری کشور ظرف دو سال برابری می کند که رقم قابل توجهی است.

همچنین سالانه علاوه بر تبخیر آب، حدود 200 میلیون مترمکعب از مخازن سدها با رسوب پر می شود در حالی که ساخت سد برای ذخیره سازی آب است، البته اکثر کشورهای جهان با این مشکل روبرو هستند اما اهمیت موضوع برای ایران که با مشکل کمبود آب و فرسایش بالای خاک مواجه است، بیشتر احساس می شود زیرا به همراه آب و خاک بخش قابل توجهی منابع ملی و سرمایه های کشور از دست می رود.

برای حفظ خاک در بحث اکوسیستم تثبیت پوشش گیاهی و حفظ آب از اهمیت ویژه ای برخوردار است، زیرا وقتی خاک را از دست می دهیم، دیگر مخازن زیر زمینی از آب پر نمی شود و آب به سرعت از دسترس خارج می شود و دیگر محلی برای نگهداری آب وجود ندارد، بنابراین کوچکترین بارندگی به سرعت تبدیل به سیل می شود که خسارت های جبران ناپذیری دیگری را پدید می آورد؛ این بدان معناست که اگر بخواهیم آب داشته باشیم، باید بتوانیم خاک را به عنوان بستر نگهداری آب حفظ کنیم.
معضل دیگر ناشی از فرسایش خاک، پدیده فروچاله ها است که کشاورزی و حیات را به خطر می اندازد، زیرا با وجود افزایش بارندگی ها، دیگر امکان احیای اراضی وجود نخواهد داشت.

خاک حاصلخیز کشاورزی از منابع پایه، ذخایر طبیعی و استراتژیک کشور است که خروج این منبع تجدید ناپذیر از کشور علاوه بر پیامدهای زیست محیطی، ضربه به بخش کشاورزی و امنیت غذایی است و می تواند در آینده منافع ملی کشور را با مخاطرات جدی مواجه سازد.

با وجود مشکلات عدیده کشور در بحث فرسایش خاک که با پدیده ریزگردها در مناطق جنوبی کشور مواجه ایم با معضل خروج خاک حاصلخیز از کشور و قاچاق نیز روبرو هستیم زیرا این که منع قانونی برای صادرات و خروج خاک از کشور وجود ندارد؛ آمار گمرک جمهوری اسلامی نیز نشان می دهد که خاک حاصلخیز از مبادی قانونی خارج نمی شود اما پیش از ارایه لایحه حفاظت از خاک، خروج قاچاقی خاک از کشور وجود داشت زیرا حدود پنج سال پیش معاون آب و خاک وزارت جهاد کشاورزی وقت در نامه ای به گمرک جمهوری اسلامی ایران خواستار ممنوعیت خروج خاک از کشور شده بود.

هرچند که کشور دارای خاک های معدنی است همانند خاک های رنگی در جزیره هرمز که خروج آنها از کشور به وزارت صنعت، معدن و تجارت مربوط می شود و احتمال آن می رود که از مبادی رسمی کشور خارج شود، اما با این وجود حتی اگر خاک معدنی هم که باشد به نظر می رسد خروج آن به معنای خروج منابع طبیعی و خاک فروشی است.

البته برخی کارشناسان براین باورند که اگر فرض کنیم حتی سالی یک میلیون تن خاک به صورت قاچاق از کشور خارج می شود، در مقایسه معضل فرسایش خاک مقدار ناچیزی است.

این درحالیست که آزمایش های خاک ما نشان می دهد که به طور معمول خاک حاصلخیز و مواد آلی کمی داریم از این رو اصلاح خاک کشور به حفاظت و مدیریت نیاز دارد تا قدرت باردهی و حاصلخیزی خاک افزایش یابد.

به همین منظور مطالعات محققان نشان می دهد که عملیات آبخیزداری تنها راهکار کنترل فرسایش خاک است تا فرسایش های ناشی از سیل و رسوبات و باد کاهش یابد که همه اینها نیازمند منابع مالی متناسب است زیرا اگر آبخیزداری جدی گرفته نشود، هر مدلی را برای حفظ آب اجرا کنیم با چالش مدیریتی مواجه خواهیم شد.
بنابراین به دلیل اهمیت موضوع آبخیزداری در کشور امسال مبلغ 700 میلیارد تومان از محل صندوق توسعه ملی برای توسعه این طرح پیش بینی شده که حدود 270 تا 280 میلیارد تومان از این منابع با توزیع استانی برای جلوگیری از فرسایش و رسوب خاک و جاری شدن سیل در کشور هزینه خواهد شد.

اکنون با مشکل بی توجهی به موضوع آبخیزداری در کشور روبرو هستیم زیرا باید منابع بیشتری را برای موضوع کنترل فرسایش رسوب و مدیریت آب هزینه کنیم.
در واقع به دلیل اهمیت خاک و تبیین جایگاه آن در بین افکار عمومی، علاوه بر تایید نهایی لایحه حفاظت از خاک در شورای نگهبان آن هم پس از 12 سال، به تازگی اداره کل دفتر خاک وزارت جهاد کشاورزی با هدف ارائه خدمات تخصصی و مهندسی کشاورزی فعالیت خود را آغاز کرد که می تواند حساسیت مسئولان و مردم را در پی داشته باشد.

خاک کشاورزی کشور نیازمند اصلاح و مدیریت صحیح است، اکنون مناطق مختلف کشور ما دارای خاک های آلی، متوسط و حتی نامرغوب است که کیفی ترین خاک ها به مناطق شمالی، زاگرس و البرز مربوط می شود.

ابلاغ قانون حفاظت از خاک که در انتظار تایید شورای نگهبان است، می تواند به سدی در مقابل تغییرات اقلیمی، پیدایش فروچاله ها، بحران منابع آبی، تغییر کاربری، فرسایش، آلودگی و حتی قاچاق خاک تبدیل شود.

منبع: ایرنا