شهروندان ایرانی دست به کار شدند؛ کارزاری برای دریافت غرامت جنگ ۸ ساله عراق علیه ایران/ چرا عراق در برابر غرامت ایران همیشه بهانه می‌آورد؟

اقتصاد ۲۴- میرا قربانی فر - «در حالی که اظهارات اولیه وزیر نفت، این امید را به وجود آورده بود که طلب ایران از عراق به صورت نقدی قابل دریافت است؛ حال به نظر می‌رسد که این پول صرف خرید کالا خواهد شد»، «عراق ۵۰۰ میلیون دلار دیگر به عنوان غرامت جنگی به کویت پرداخت کرد»، «وزیر منابع آب عراق خبر داده که به دلیل اختلاف بر سر آب‌های مرزی از ایران به لاهه شکایت خواهد کرد»، «دولت عراق خبر داده است که مجبور است به تحریم‌های آمریکا علیه ایران عمل کند» و ... هر بار که یکی از این خبر‌ها منتشر می‌شود یکی از اولین مواردی را که احتمالا به ذهن بخش بزرگی از ایرانیان می‌آورد این است که پس کی نوبت به پراخت غرامت عراق به ایران می‌رسد؟
حال نیز خبرهای تازه که حکایت از آن دارد عراق بدهی ایران را نه به شکل ارزی و نقدی که کالایی خواهد پرداخت بار دیگر مساله غرامت جنگ تحمیلی هشت ساله را در ذهن ایرانیان زنده کرده است.

کارزاری برای گرفتن غرامت یک جنگ ویرانگر

در همین حال و در روز‌هایی که به نظر می‌رسد ایرانیان بعد از ماجرا‌های شکایت عراق از ایران به جای ترکیه در مساله بحران آبی، عدم پرداخت غرامت جنگ به ایران و ... گلایه‌های جدی دارند، کارزاری برای درخواست غرامت ایران به راه افتاده است که خطاب آن نیز رئیس جمهوری وقت ایران، سید ابرهیم رئیسی است. در متن این کارزار برای دریافت غرامت جنگ ۸ ساله از عراق آمده است که: «امضاکنندگان کارزار پیش‌رو، باتوجه به مسئولیت قانونی حضرتعالی در جهت دفاع از حقوق ملت ایران، خواهان دریافت سریع و بی‌درنگ غرامت جنگی ایران از عراق هستند.
همانگونه که مستحضرید، باتوجه به رأی سازمان ملل متحد مبنی بر متجاوز بودن دولت عراق و تحمیل خسارت‌های جانی، مالی و روانی متعدد بر نسل‌هایی از مردم ایران، پرداخت غرامت جنگی به عهده دولت کنونی عراق بوده، که با توجه به مشاهدات رسانه‌ای تاکنون این مهم اتفاق نیفتاده است.
دولت بعث عراق به ریاست صدام حسین با شروع جنگ ۸ ساله ضربات جبران ناپذیری به ایران و نسل‌های متعددی از مردم ایران زده است که در ذیل به برخی از آن‌ها اشاره میگردد:
۱. تخریب زیرساخت‌های اقتصادی، مسکونی و نظامی
۲. تحمیل هزینه‌های نظامی و انسانی برای دفع تهاجم
۳. شهادت بیش از ۲۲۰هزار نفر و جانبازی قریب به ۵۰۰هزار نفر از شهروندان ایران
۴. بمباران و موشک باران شهر‌ها و مکان‌های غیرنظامی
۵. استفاده از سلاح‌های شیمیایی و غیرمتعارف که تبعات آن تاکنون نیز گریبانگیر تعداد کثیری از رزمندگان و مردم عادی جامعه است
۶. پشتیبانی از گروهک‌های تروریستی و تجزیه طلب
ورای موارد مطروحه، بسیاری از تبعات غیرقابل محاسبه روانی و اقتصادی و اجتماعی نیز وجود داشته که اثبات و محاسبه آن‌ها در این مقال نمیگنجد.»

بیشتر بخوانید: بدهی عراق هنوز به ایران پرداخت نشده است

در بخش دیگری از متن این کارزار نیز گفته شده است که: «ما امضاکنندگان این کارزار (به عنوان سهامدارن غرامت جنگی ایران از عراق) با توجه به مسئولیت قانونی شما (مطابق قانون اساسی جمهوری اسلامی) و مسئولیت شرعی شما (مطابق حدیث ذکر شده) خواهان رسیدگی به مطالبه خود و دریافت غرامت جنگی از دولت عراق و احقاق حقوق مردم ایران هستیم.
لازم به ذکر است مطالبه غرامت جنگی به هیچ نحوی هتک حرمت به ملت و دولت عراق نبوده و برادری دو ملت را یقینا خدشه دار نخواهد نمود، کما اینکه دولت عراق در سال‌های گذشته نیز غرامت دولت کویت را تمام و کمال پرداخت نموده است.
در پایان خواهشمندیم باتوجه به شرایط اقتصادی کنونی ایران، تحریم‌های بین‌المللی و بسیاری از مشکلات مالی مردم ایران، این موضوع را در اولویت کاری خود قرار داده و غرامت دریافتی را در حوزه بهداشت عمومی، تحصیل و مسکن، آنگونه که در شأن مردم ایران است هزینه فرمایید.»

زخم بازی به نام غرامت

میان رابطه ایران و عراق یک زخم باز وجود داشته و دارد. این زخم یادی است از یک تجاوز وحشیانه به خاک این سرزمین که به جز هزاران اسیر و مجروح و جانباز جنگ، و ویرانی ده‌ها شهر و روستا در جنوب و غرب کشور، ۱۹۰ هزار شهید برای ایران با خود به همراه داشت. حالا و به خصوص در یک دهه اخیر انگار افکار عمومی جامعه ایرانی آماده است که با هر اشاره عراق (که اخیرا اصلا کم نبوده است) از دولتمردان و مسولانش بپرسد که چرا ایران نتوانست غرامت جنگ را از عراق بگیرد.

عراق پول دارد پس غرامت را بدهد

مرداد سال ۱۳۹۷ بودکه فلاحت‌پیشه، به عنوان رییس وقت کمیسیون امنیت ملی و سیاست خارجی مجلس گفت که عراق حالا در شرایط اقتصادی خوبی است و حتی از ایران بیشتر نفت می‌فروشد؛ پس چه دلیلی دارد که ما غرامت جنگ را از این کشور مطالبه نکنیم؟ «غرامت، تعهدی غیرقابل چشم‌پوشی در مناسبات ایران و عراق است و عراق توان پرداخت غرامت جنگی ایران را دارد. انتظار ما این است که این موضوع اجرائی شود».

بیشتر بخوانید: یک نماینده: عراق باید ۱۱۰۰میلیارد دلار غرامت بدهد

«حشمت‌الله فلاحت‌پیشه» همان زمان، درباره آخرین وضعیت پرداخت غرامت دوران جنگ عراق به ایران بر اساس قطع‌نامه شورای امنیت سازمان ملل گفته بود: «غرامت، پرونده بازی در مناسبات ایران و عراق است که عراق باید طبق بند ۶ قطع‌نامه ۵۹۸ شورای امنیت سازمان ملل، آن را پرداخت کند. در همین زمینه طرف عراقی هم به‌طور کامل پرداخت غرامت را رد نکرده است. در این بین یک‌سری از اختلافات گذشته بین ایران و عراق مانده که معمولا عوامل دخیل بیرونی مانع از رفع برخی اختلافات می‌شود و نتیجه آن ایجاد ضرر‌هایی است.»

سه دهه از پایان جنگ گذشته و غرامتی پرداخت نشده

حالا ۳۳ سال از پایان جنگی خانمان برانداز گذشته است. تیرماه سال ۱۳۶۷ طرف ایرانی که معتقد بود خسارات جدی به خاطر تهاجم و زیاده طلبی عراق دیده است، بالاخره آتش بس را پذیرفت.
قطع‌نامه ۱۰ماده‌ای ۵۹۸ که ایران یک سال بعد از عراق ودر ۲۷تیر ۱۳۶۷ آن را پذیرفت، هم آتش‌بس فوری طرفین را می‌خواست و هم آزادی اسرای جنگی را. هم چنین قطعنامه از ایران و عراق دعوت می‌کرد با دبیرکل سازمان ملل برای اجرای قطع‌نامه و کسب یک حل‌و‌فصل جامع، عادلانه، شرافتمندانه و مورد قبول طرفین درباره تمام موضوعات مهم همکاری کرده و از دولت‌های دیگر دعوت کرد از هر اقدامی برای گسترش بیشتر مخاصمه اجتناب کنند.

بیشتر بخوانید: چرا عراق از ایران شکایت می‌کند؟

آن چه، اما طرف ایرانی را به این قطع‌نامه شورای امنیت راضی کرد، دو بند ۶ و ۷ آن بود؛ بند ۶ می‌گفت: «از دبیرکل درخواست می‌شود که ضمن مشورت با ایران و عراق، مساله تفویض کار تحقیق در باب مسئولیت مخاصمه به هیاتی بی‌طرف را بررسی کند و در حداقل مدت ممکن به شورا گزارش دهد» و بند ۷ تأکید داشت: «عظمت خسارات وارده در خلال مخاصمه و نیاز به کوشش در جهت نوسازی با امداد‌های بین‌المللی درخور، زمانی که مخاصمه پایان پذیرد، تصدیق می‌شود و در همین خصوص از دبیرکل درخواست می‌شود که هیاتی از کار‌شناسان را برای پژوهش در باب مسئله نوسازی تعیین کند و به شورای امنیت گزارش دهد».

عراق به کویت غرامت می‌دهد به ایران نه!

اما این پایان ماجرا نبود، حالا دور تازه‌ای از مذاکرات باید آغاز می‌شد. چه کسی بر آتش یک جنگ بی امان دمیده بود و چطور تهاجم آغاز شده بود و مهاجم که بود؟
هر چند بخش مهمی از این پاسخ در پی حمله عراق به کویت بود که به افکار عمومی جهان داده شد. در حالی که ایران در تیرماه سال ۱۳۶۷ آتش بس را پذیرفته بود و مذاکرات شروع شده بود، اما دو سال بعد بود که عراق بالاخره قبول کرد که از بخش‌هایی از خاک ایران خارج شود و کمی بعد بود که دلیل پذیرش خروج عراق از سرحدات و مرز‌های غربی ایران مشخص شد، عراق قصد حمله به کویت و آغاز جنگی تازه را داشت.

بیشتر بخوانید: غرامت جنگ را نداده ادعای حق آبه هم می‌کند!

صدام حسین به عنوان رئیس جمهور عراق می‌خواست مطمئن باشد زمانی که با همه توان در ۱۱ مرداد سال ۱۳۶۹ برای اشغال کویت می‌رود، از سوی نیرو‌های ایرانی با حمله مواجه نشود، پس از سرحدات ایران خارج شد و برای ادامه جنگ افروزی راهی کویت شد. ایران برای عراق لقمه گلوگیری بود، اما کویت را به سرعت و بدون مقاومت فتح کرد. فتحی که چندان دوام نداشت. این بار همه آنان که روزی هم پیمانش بودند در مقابلش صف آرایی کردند. سرنوشت جنگ خلیج و اشغال کویت و در نهایت سقوط صدام پس از حوادث ۱۱ سپتامبر را حالا بسیاری می‌دانند یا به یاد می‌آورند. اما شاید نکته‌ای مغفول مانده در ماجرای حمله عراق به دو کشور فارغ از همه شباهت‌ها و تفاوت‌های دیگر مساله غرامت است. غرامتی که این سال‌ها کویت گرفته و ایران نه!

۳۰ سال پیش مهاجم مشخص شد، اما غرامتی نداد

۱۸ آذر ۱۳۷۰ و یک سال و اندی پس از حمله عراق به کویت بود که «خاویر پرز دکوئیار» دبیرکل وقت سازمان ملل متحد در جریان یک گزارش رسمی به شورای امنیت اعلام کرد که عراق در ۳۱ شهریور ۱۳۵۹ به ایران حمله کرده و تجاوزگر است. بر اساس این گزارش عراق اشغالگر و آغازگر جنگی خانمان برانداز برای ۸ سال بوده است.
این پذیرش و بیانیه رسمی چیزی بود که ایران آن را در همه سال‌ها از همان آغاز جنگ از سازمان‌های بین المللی درخواست کرده بود. از روزی که جنگ تحمیلی با حمله رژیم بعث عراق آغاز شده بود یکی از خواسته‌های ایران از جامعه بین الملل، اعلام رسمی عراق به عنوان دولت متجاوز و تن دادن این کشور به آثار حقوقی ناشی از شروع جنگ بود که بالاخره ۱۱ سال پس از آغاز جنگ این مهم رخ داده بود. اما حالا و در حالی که بیش از ۳۰ سال از پایان جنگ تحمیلی می‌گذرد بسیاری همچنان در پی پاسخ به این سوال هستند که چرا از عراق غرامتی نگرفتیم؟ آیا قانونا همچنان این حق را داریم که از دولت کنونی عراق خواستار غرامت شویم؟

غرامت جنگی چیست و چطور پرداخت می‌شود؟

غرامت، مجازاتی است که در مورد دولت‌های شکست خورده به منظور کاهش استعداد جنگی آن‌ها برای سال‌های متمادی به کار برده می‌شود و هم کمکی به بازسازی کشور‌های پیروز یا مورد تهاجم قرار گرفته در جنگ است. به عبارت دیگر، غرامت تاوانی است که کشور‌های پیروز، از کشور‌های شکست خورده به خاطر خطا‌ها و بی‌عدالتی‌هایی که آن‌ها پیش از جنگ یا در جنگ مرتکب شده‌اند، مطالبه می‌کنند.
غرامت معمولا به صورت کالا‌های سرمایه‌ای (کارخانه، ماشین‌آلات، لکوموتیو، تراکتور، کامیون و ...) پرداخت می‌شود که از خاک ملت شکست خورده منتقل می‌شود و جانشین کالا‌هایی می‌شود که در جنگ نابود شده‌اند، اما ممکن است که به صورت پول نیز دریافت شود.

در قوانین بین الملل پرداخت غرامت از سوی متجاوز، یکی از اصول اصلی و پذیرفته شده است. به عنوان مثال، در قرن بیستم، پرداخت غرامت از سوی آلمان بعد از جنگ جهانی اول و دوم، پرداخت غرامت از سوی یوگسلاوی به خاطر تجاوز به حقوق مردم بوسنی، و پرداخت غرامت از سوی عراق به خاطر تجاوز به خاک کویت نمونه‌های بارز اجرای این قانون هستند. در مذاکرات انجام شده در ارتباط با قطعنامه ۵۹۸، اعمال این قانون، یعنی «پرداخت غرامت از سوی متجاوز» یکی از شرایط ایران برای پذیرش صلح و خاتمه دادن به جنگ بود.

خسارت‌های جنگی که مانده روی دست ایران

جنگ ایران و عراق خسارات اقتصادی بسیاری برای ایران بر جای گذاشت که هنوز جبران نشده‌اند. سازمان‌های معتبر بین المللی در طول سال‌های پس از پایان جنگ آمار و ارقام اقتصادی و غیراقتصادی مربوط به جنگ را از منتشر کرده اند.
برآورد می‌شود که خسارات مستقیم وارد شده به ایران از سال ۵۹ تا سال ۶۷ رقمی حدود ۳ هزار و ۸۱ میلیارد تومان بود، که اگر آن را به قیمت رسمی آن زمان تبدیل کنیم، سرجمع خسارات مستقیم وارد شده به ایران با ۴۴۰ میلیارد دلار برابر می‌شود. با توجه به تغییر نرخ دلار از ۷ تومان به ۱۲،۷۰۰ تومان، میزان این خسارات به نرخ روز، معادل ۲۸ تریلیون دلار است. این ارقام به خوبی نشان می‌دهد حتی کل درآمد‌های نفتی ایران نیز نمی‌تواند خسارات وارد شده از جنگ را جبران کند.

چقدر باید برای غرامت بگیریم؟

در همان سال‌ها سازمان ملل گزارشی نیز از خسارت‌های جنگی میان ایران و عراق منتشر کرد. در بخشی از آن گزارش آمده بود که عراق حدود ۵۰۰ هزار اصله خرما را قطع کرده و تخریب مهندسی فراوانی در عرصه‌های مختلف به ایران وارد آمده است.
این گزارش همچنین خسارت مستقیم را حدود ۹۹میلیارد دلار و خسارت غیرمستقیم وارد شده به ایران را حدود ۱۵۰ میلیارد دلار و مجموعا ۲۴۹ میلیارد دلار برآورد کرد.

در همین راستا و از لحاظ حقوقی دولت فعلی عراق که جانشین رژیم صدام است باید به تعهدات دولت بعثی عراق طبق اصل جانشینی دولت‌ها عمل کند؛ بنابراین دولت ایران قانونا باید بتواند خسارت جنگ تحمیلی را از دولت فعلی عراق دریافت کند.

در سال ۱۳۷۰ دبیرکل سازمان ملل برای اجرای بند هفتم قطع‌نامه که به بررسی خسارت‌ها اشاره داشت، «عبدالرحیم آبی‌فرح»، معاون پیشین خود را همراه با هیاتی به ایران فرستاد. هیات پس از بازگشت از اولین سفر خود در گزارشی به دبیرکل سازمان ملل نوشت: «میزان خسارات وارده به زیرساخت‌های ایران چنان گسترده است که بازسازی آن سال‌ها طول می‌کشد.»
پس از سفر دوم این هیات، دبیرکل گزارشی ۱۹۱ صفحه‌ای به اعضای شورای امنیت ارائه کرد که در آن خسارات مستقیم وارده به ایران ۹۷ میلیارد دلار برآورد شده بود، اما رقم خسارتی که ولایتی با اشاره به «بررسی‌های انجام‌شده توسط کار‌شناسان و نمایندگان سازمان ملل و شورای امنیت» اعلام کرد، ۱۰ برابر آن و ۹۵۰ میلیارد دلار بود که به گفته او «عراق موظف به پرداخت آن شده است».

رقم ۹۵۰ یا هزار میلیارد دلار، مطالبه ایران از عراق بود و چنان‌که بعد‌ها آیت‌الله هاشمی‌رفسنجانی گفت: «هزار میلیارد دلار خسارت جنگ است. با کار‌هایی که انجام دادیم شورای امنیت را قانع کردیم که عراق آغازکننده جنگ بوده، ولی در مورد غرامت با صد میلیارد دلار آن موافقت شد که البته هنوز پرداخت نشده است.»
در نهایت، اما یکی از اصلی‌ترین ارقامی که در رابطه با رقم غرامت عراق به ایران بیان می‌شود این است که عراق مطابق ماده ۶ قطعنامه ۵۹۸، ۱۱۰۰ میلیارد دلار بابت غرامت خسارات مستقیم جنگ تحمیلی به ایران بدهکار است.
علیرضا ورناصری، عضو کمیسیون انرژی مجلس نیزاخیرا و در ۱۰ آبا سال جاری در گفتگو با انتخاب از همین رقم به عنوان رقم نهایی یاد کرده وگفته است که: «ایران به طور مستقیم باید هزار و صد میلیارد دلار غرامت ازعراق، محاسبه شده به نرخ روز، دریافت کند. البته با احتساب خسارات مستقیم و غیرمستقیم جنگ در ایران، این غرامت بیشترخواهد بود.»

غرامت جنگ ۸ ساله نداده و غرامت ۵۰ میلیارد دلاری برای جنگی یک ماهه

همه این شرایط و ارقام در حالی مطرح می‌شود که عراق که به ایران یک دینار هم نداده تاکنون به کویت برای یک ماه جنگ تاکنون ۵۰ میلیارد دلار غرامت داده است.
در زمستان سال ۱۳۹۹، «مظهر صالح»، مشاورِ وقت نخست‌وزیرِ عراق، به روزنامه «صباح» در این کشور گفت که بر اساس قطعنامه سازمان ملل متحد که در سال ۱۹۹۱ میلادی تصویب شده، عراق به دلیل آسیب‌هایی که به شرکت‌ها، افراد، نهاد‌های دولتی و دارایی‌های کویت در جریان حمله سال ۱۹۹۰ میلاد زده است، باید حدود ۵۲٫۴ میلیارد دلار غرامت به این کشور بپردازد. این مقام عراقی اضافه کرده بود که «عراق، از سال ۱۹۹۱ میلادی تاکنون، ۴۹ میلیارد و ۵۰۰ میلیون دلار غرامت به خاطر تجاوز جنگی در دوران ریاست‌جمهوری صدام حسین به کویت پرداخت کرده است.»

بیشتر بخوانید: عراق ۵۰۰ میلیون دلار دیگر به عنوان غرامت جنگی به کویت پرداخت کرد

در بیانیه‌ای نیز که اخیرا سفارت عراق منتشر کرده گفته شده است که در تاریخ ۲۶ اکتبر ۲۰۲۱، مبلغ ۴۹۰ میلیون دلار از سوی این کشور به کویت پرداخت شده است. همچنین قرار است باقی مبلغ که ۶۲۹ میلیون دلار است نیز در سال ۲۰۲۲ به این کشور پرداخت شود. بغداد تاکنون و طی سه دهه گذشته حدود ۵۰ میلیارد دلار غرامت به کویت پرداخت کرده که این مبلغ از طریق مالیات بر فروش نفت حاصل شده است.

خسارت به ایران ۱۱۰۰ میلیارد دلار یا ۲۰۰ میلیارد دلار؟

حال به سراغ رقم خسارت ایران و غرامتی که باید بگیرد توجه کنید، رقمی که بسیار بزرگ‌تر از غرامت عراق به کویت است. خسارتی که ایران باید بابت غرامت جنگی از عراق دریافت کند، هزار و ۱۰۰ میلیارد دلار (یا به عبارتی، ۱٫۱ تریلیون دلار) است.
در واقع بر اساس این رقم، مطالبه ایران از عراق بابت غرامت جنگ ۸ ساله، حدود ۲۲ برابر بیش از میزان خسارتی است که عراق به کویت پرداخت کرده و با دلار ۲۷ هزار تومانی، این عدد معادل حدود «۳۲ هزار تریلیون تومان» (یا ۳۲ هزار هزار میلیارد تومان) است.
حتی اگر بخواهیم از این رقم که به نظر می‌رسد به تایید سازمان‌ها بین المللی نیز رسیده، بگذریم و رقمی که عراقی‌ها تمایل به پرداخت آن داشته اند را مبنا قرار دهیم، باز هم رقم غرامتی که باید به ایران پرداخت شود، ۴ برابر غرامت به کویتی‌ها است.
اما از کل غرامت ۵۰ میلیارد دلاری کویتی ها، کمتر از یک میلیارد دلار باقی مانده و ایرانی‌ها هنوز منتظر هستند که آیا غرامت بگیرند یا نگیرند!

کویت ثروتمند غرامت گرفته است، ایران هم چنان بعد از سه دهه منتظر است

در مهر سال ۱۳۹۰، محمد مجید الشیخ سفیر عراق در تهران در آن گفت و گویی با روزنامه اعتماد و در پاسخ به این سوال که ایران برای جنگ ۸ ساله اگر شکایت را پیدا کند آیا غرامت می‌پردازید؟ پاسخ داده بود که «برادر از برادر غرامت نمی‌خواهد.»، اما در یک دهه اخیر مشخص شده که گویا برادر از برادر برای آب شکایت می‌کند، تحریم اعمال می‌کند و حتی به سرعت جای خالی بازار نفت برادر را که تحریم شده است را پر می‌کند.

بیشتر بخوانید: عملیات ترور نخست‌وزیر عراق شکست خورد

در این میان نکته عجیب این است که کویت مرفه و ثروتمند در این سال‌ها نه تنها تعیین غرامت کرده بلکه طی ۳ دهه با همه اتفاقات رخ داده در عراق، قصد دارد تا آخرین سنت غرامت را نیز دریافت کند و حالا کمتر از یک میلیارد دلار از غرامت آنان باقی مانده است. در مقابل ایران که زیر فشار تحریم‌ها و بحران‌های روزافزون اقتصادی قرار داشته است و حتی ویرانی‌های سال‌های جنگ را نتوانسته از چهره شهر‌های خود بزداید هم چنان درگیر مسایل حاشیه‌ای برای گرفتن غرامت است.

در بازی برادری نیز به نظر می‌رسد عراق بیشتر از ایران برای کویت برادر بوده باشد، اما غرامت را تا سنت آخرش پرداخت می‌کند و در مقابل برای ایران نابرادری بوده که هر جا لازم شده، کنار مخالفانش ایستاده و در سخت‌ترین شرایط نشان داده که برای منافع خود ابدا در مقابل ایران کوتاه نمی‌آید. شاید حالا زمان آن رسیده باشد که دولتمردان و سیاستمداران ایرانی این واقعیت را بپذیرند در جهان سیاست برادری شوخی است و اصل منافع ملی کشورهاست و کمی به منافع ملی مردم ایران نیز فکر کنند.