تشدید تنش آبی بین ایران و ترکیه

اقتصاد۲۴- مساله آب به تدریج در حال تبدیل شدن به یکی دیگر از عوامل بالقوه اختلاف میان آنکارا و تهران است. ترکیه و ایران تا همین اواخر بر سر شماری از مسائل از جمله سوریه و عراق، دچار اختلاف نظر بودند و اکنون موضوع مدیریت آب‌های میان مرزی مساله محوری در روابط دو کشور شده و این تحولی است که در میان مدت می‌تواند پیامد‌های جدی برای امنیت منطقه داشته باشد.

وزیر امور خارجه و تعدادی از نمایندگان مجلس ایران ماه گذشته، طرح‌های بلندپروازانه سدسازی آنکارا را عامل تشدید خشکی در عراق و سوریه و طوفان‌های گرد و غبار در ایران دانستند و این رویکرد ترکیه را غیرقابل پذیرش خواندند.

ترکیه نیز به نوبه خود، ادعا‌های ایران را غیرعلمی دانست و سیاستمداران ایرانی را متهم کرد که سعی دارند از ترکیه به عنوان عامل انحراف توجه عمومی از سوءمدیریت شدید منابع آبی کشور خود استفاده کنند.

این طرح چند میلیارد دلاری سدسازی در آناتولی قراردارد و شامل ۲۲ سد و ۱۹ نیروگاه برق آبی بر رود‌های دجله و فرات است که باعث خشکی شدید در بخش‌های وسیعی از سوریه و عراق شده است. سد ایلیسو بر رودخانه دجله حادترین تهدید زیست محیطی را برای استان‌های جنوبی و غربی ایران اعمال می‌کند. به گفته مقامات ایرانی، افزایش اخیر توفان‌های غبار در این مناطق نتیجه مستقیم کاهش جریان آب دجله و خشکی در عراق است.

مشکل آب در سال‌های آینده منافع چهار کشور مستقل را در معرض خطر قرار داده از آنجا که ترکیه برخلاف سه کشور دیگر، کنوانسیون ۱۹۹۷ نیویورک را در مورد استفاده غیرقانونی از آب‌های میان مرزی امضا نکرده است، مساله مورد نظر حادتر می‌شود و هیچ مبنایی برای ایجاد یک رویکرد چندجانبه وجود ندارد. حتی اگر آنکارا به یک کنوانسیون بین‌المللی ملزم بود، هرگز مشخص نبود که تهران با توجه به انزوا در صحنه جهانی، تا چه اندازه در جلب حمایت از موقعیت خود موفق می‌شد.

عراق و سوریه نیز قادر به اعمال فشار جدی بر ترکیه و رفع نگرانی‌های خود در مورد مدیریت آب نیستند. برخی از تحلیلگران ایرانی معتقدند ترکیه در سال‌های اخیر از ضعف عراق استفاده و تلاش‌های خود را برای ساخت سد تسریع کرده است.

در مجموع، هیچ گزینه‌ای برای ایران باقی نمی‌گذارد مگر این که ترتیبات دوجانبه خود را با ترکیه گسترش دهد و همزمان، رهبری رویکرد مشترک با عراق و سوریه را برای اعمال فشار جمعی بر ترکیه بر عهده گیرد.

بیشتر بخوانید: تهران در معرض تنش آبی

توفان‌های غبار سلامت عمومی را به خطر می‌اندازد و شهر‌ها و مشاغل را تعطیل می‌کند. همچنین به بهره وری اقتصادی آسیب می‌زند. کم آبی همچنین کشاورزی و امنیت غذایی را تضعیف می‌کند.

ترکیه نیز شاید سدسازی در ایران را به عنوان عامل خشکی در عراق برجسته کند. بغداد و اربیل بار‌ها از تلاش‌های ایران برای انحراف شاخه‌های فرعی دجله شکایت کرده اند.

آنکارا و تهران باید روش‌های مسئولانه را انتخاب و از صدور بیانیه‌های احساسی خودداری کنند. متأسفانه، به نظر می‌رسد در حال حاضر عمل گرایی چندانی وجود ندارد و اتخاذ سیاست‌های عوام گرایانه به نفع هر دو دولت است و به تقویت احساسات ملی گرایانه کمک و توجه افکار عمومی را از وخیمتر شدن وضعیت اقتصادی در هر دو کشور منحرف می‌کند. به ویژه، این امر برای حزب حاکم ترکیه در سال انتخابات سودمند خواهد بود.

ایالات متحده امریکا نیز باید به مناقشه دامنه دار ایران و ترکیه توجه نشان دهد. عاقلانه خواهد بود که به اهمیت مدیریت آب به عنوان ابزاری برای تعامل مستقیم با تهران خارج از چارچوب برجام توجه داشته باشیم.
دولت امریکا باید با متحدان و شرکای خود برای ایجاد نهاد‌های منطقه‌ای همکاری و از تبدیل شدن مساله آب به عنوان سلاح جلوگیری کند. انجام این کار آسان نخواهد بود، ولی شکست قطعا هزینه بیشتری برای امریکا خواهد داشت.

بیشتئر بخوانید: حفر چاه‌های جدید برای تامین آب شرب، از چاله به چاه

بر اساس آخرین گزارش شورای اطلاعات ملی، کمبود آب و بحران‌های زیست‌محیطی می‌تواند به درگیری‌های مسلحانه در خاورمیانه منجر شود و هدف امریکا را برای کاهش مداخلات نظامی در منطقه ناکام بگذارد.

کوتاهی امریکا در این زمینه می‌تواند هزینه هنگفت راهبردی، دیپلماتیک و تجاری در منطقه به همراه داشته باشد، زیرا پکن به دنبال پر کردن تهی گشت رهبری در منطقه است.
بی‌تفاوتی واشنگتن نسبت به بحران زیست‌محیطی در حال وقوع در خاورمیانه می‌تواند پیامد‌های جدی برای رقابت فناوری آن با چین داشته باشد. فن‌آوری‌هایی مانند هوش مصنوعی و زیرساخت‌های هوشمند قرار است نقشی مهمی در شکل‌دهی به درک دولت‌ها از اثرات تغییرات آب‌وهوایی و همچنین تلاش برای پیشگیری از آن‌ها ایفا کنند؛ بنابراین تعامل غیرفعال با بازیگران منطقه‌ای می‌تواند موقعیت چین را به‌عنوان تامین‌کننده و شریک پیشرو در عرصه فناوری منطقه افزایش دهد.

منبع: اندیشکده میدل ایست اینستیتوت/ دیپلماسی ایرانی