دریاچه ارومیه بار دیگر گرفتار در چمبره سدسازی

اقتصاد۲۴- دریاچه ارومیه در وضعیت عجیبی گرفتار آمده است. در شرایطی که تراز دریاچه به شدت کاهش یافته، روشن شده که وزارت نیرو حقابه قانونی دریاچه را در سال آبی جاری رهاسازی نکرده است. در همین حال مسئولان دولت و شماری از نمایندگان مجلس، احیا نشدن دریاچه را به سمت عملکرد دولت گذشته و ستاد احیای دریاچه ارومیه مربوط می‌دانند. مسئله‌ای ملی که انتظار می‌رفت نماد پروژه‌های فرادولتی باشد اکنون به بهانه دعوا‌های بین دولت‌ها بدل شده است.

اما این مسئله زمانی به تراژی بدل می‌شود که بدانیم در اقدامی عجیب قرار است احداث سد لیلان چای که ساخت آن در سال‌های گذشته با فشار ستاد احیای دریاچه ارومیه متوقف شده بود، از سر گرفته شود. وضعیتی که به گفته کارشناسان مرگ دریاچه را سرعت می‌بخشد. این تصمیم از این‌رو عجیب است که تصمیم ستاد احیای دریاچه ارومیه به توقف سدسازی در حوضه دریاچه ارومیه یکی از تصمیم‌هایی بوده که در هشت سال گذشته اکثر کارشناسان بر سر آن توافق داشته‌اند. به نظر می‌رسد ذینفعانی که با تابلوی انتقاد از وضعیت دریاچه به میدان آمده‌اند هر یک اهدافی را دنبال می‌کنند که لزوما به روند احیای دریاچه کمکی نمی‌کند و برخی از آن‌ها علیه حیات دریاچه است.

داستان ساخت سد «لیلان چای» از چه قرار است؟ «هدف از احداث سد مخزنی لیلان چای توسعه بهره‌برداری از منابع آب و خاک و ارائه طرح توسعه و بهبود کشاورزی منطقه است. سد مخزنی لیلان چای از نوع خاکی با هسته رسی و به ارتفاع ۶۳ متر از بستر رودخانه با حجم کل مخزن حدود ۴۱ میلیون مترمکعب سالانه قادر به تنظیم ۳۰ میلیون مترمکعب آب جهت انتقال به ۴۰۰۰ هکتار اراضی توسعه دشت لیلان و نیز تأمین نیاز آبی اراضی حقابه‌بر به مساحت حدود ۳۲۰۰ هکتار‌خواهد بود.» این گزاره از سوی یک فعال محیط زیست یا منتقد سدسازی در بالادست دریاچه ارومیه مطرح نشده است. «مهندسی مشاور مهاب قدس» که کار مطالعات مرحله شناخت طرح لیلان چای به کارفرمایی آب منطقه‌ای آذربایجان شرقی طی سال‌های ۱۳۷۵ لغایت ۱۳۷۸ را انجام داده این گزاره را در پایگاه اینترنتی خود منتشر کرده است.

«آب شرب» و کمبود آن توجیهی است که همواره مسئولان برای انجام پروژه‌های سدسازی مطرح می‌کنند. درباره ملکان نیز گزینه متفاوت از سایر پروژه‌ها نیست؛ سد به منظور تامین آب برای سایر بخش‌ها به ویژه کشاورزی ساخته می‌شود، اما مسئولان دلیل فوری بودن آن تامین آب شرب مطرح می‌کنند. بر اساس اطلاعات منتشر شده در پایگاه اطلاع‌رسانی مهاب قدس «مطالعات فاز توجیهی سد لیلان چای از سال ۱۳۸۰ آغاز و در شهریور ماه سال ۱۳۸۳ به اتمام رسید. مطالعات مرحله دوم طرح سد مخزنی لیلان‌چای طی سال‌های ۱۳۸۳ لغایت ۱۳۸۵ توسط مهندسی مشاور مهاب قدس انجام شد.

در بهمن ماه سال ۸۵ با برگزاری مناقصه، قرارگاه سازندگی خاتم‌الانبیاء به عنوان پیمانکار عملیات اجرایی احداث سد مخزنی لیلان چای انتخاب و در خرداد ماه سال ۱۳۸۶ عملیات اجرایی آغاز شد». با این حال تکمیل لیلان چای به یک مانع بزرگ برخورد کرد؛ «ستاد احیای دریاچه ارومیه». از نظر ستاد، تامین آب شرب برای مردم ملکان می‌توانست از همان خط انتقال آب شهر تبریز از زرینه‌رود انجام شود و نیازی به ساخت «لیلان چای» برای آب شرب نبود. البته این گفته‌ها و استدلال‌های مهندسان ستاد تلاش‌های سیاسیون نظیر نماینده مجلس، فرماندار و… را برای رایزنی برای آغاز به کار دوباره سد را متوقف نکرد، آن‌ها برای تامین رضایت مردم حوزه نمایندگی و مدیریت خود تلاش‌های زیادی را برای خارج کردن پروژه از حالت بن‌بست انجام دادند، محور استدلال هم این بود «مردم برای شرب آب ندارند.»

در آخرین تلاش‌ها نامه‌ای در تاریخ ۱۷ آذر ۱۳۹۹ توسط علیرضا ایمانلو، رئیس هیات مدیره و مدیرعامل شرکت سهامی آب و فاضلاب استان آذربایجان شرقی خطاب به «مسعود تجریشی» معاون وقت محیط زیست انسانی سازمان حفاظت محیط زیست با موضوع «مطالعات امکان‌سنجی تامین آب شهر‌ها و روستا‌های شهر‌های ملکان (گزارش توجیهی اجرای سد لیلان چای برای اهداف شرب» زده شد. در بخشی از متن این نامه آمده است: «با توجه به نیاز آبی محدوده در سال‌های آتی به واسطه رشد جمعیت در شهرستان و نظر به افت کمی و کیفی آب‌های زیرزمینی در استان به خصوص در آبخوان ساحلی دریاچه ارومیه و استفاده از منابع آب سطحی و حفظ آب‌های زیرزمینی به عنوان منابع استراتژیک در آینده، تکمیل سد لیلان‌چای به منظور مصارف شرب و صنعت منطقه ضروری است.»

بیشتر بخوانید: دریاچه ارومیه کاملا خشک شده است؟

پنجم دی‌ماه همان سال نامه‌ای از سوی تجریشی خطاب به حمیدرضا جانباز مدیرعامل شرکت مهندسی آب و فاضلاب کشور با موضوع «درخواست بررسی موضوع تامین پایدار فعلی نیاز شرب شهری و روستایی شهرستان ملکان» زده شد. در این نامه تجریشی درخواست کرد «نتایج مطالعات ارزیابی کیفی منابع زیرزمینی کنونی تامین‌کننده آب شرب شهرستان ملکان به عنوان دلیل شناسایی ضرورت جابجایی محل مصرف نیاز کنونی شرب شهر‌های لیلان، ملکان، مبارک‌شهر، ۷۷ روستا و صنایع شهرستان ملکان به دبیرخانه کارگروه ملی نجات دریاچه ارومیه ارسال شود.»

بیست و ششم بهمن ماه ۱۳۹۹ علی نیکزاد، نایب رئیس مجلس شورای اسلامی در سفری که به شهرستان ملکان داشت جلسه‌ای با مسئولان این شهرستان برگزار کرد که یکی از مفاد آن به سد «لیلان چای» برمی‌گشت. در بند «د» این صورتجلسه با عنوان وزارت نیرو و سازمان حفاظت محیط‌زیست» آمده است: «با توجه به نیاز مردم شریف منطقه به آب شرب از طریق سد قوشقیه لیلان مقرر شد: شرکت مهندسی آب و فاضلاب کشور (آقای جانباز) حداکثر تا یک ماه با وزارت نیرو (جناب آقای حبیبی) هماهنگی لازم را صورت داده و اقدام لازم جهت اخذ مجوز از سازمان حفاظت محیط زیست را انجام دهند. پس از اخذ مجوز، عملیات ساخت این سد از محل منابع داخلی وزارت نیرو آغاز می‌گردد. نماینده محترم شهرستان در اخذ مصوبه سازمان حفاظت محیط زیست و احیای ردیف در قانون بودجه اقدام می‌نماید. با توجه به گزارشات کارشناسی، برای افق ۱۴۲۵، ۱۵ میلیون متر مکعب آب شرب مورد نیاز است.»

دخالت این نماینده و عضو هیات‌رئیسه مجلس در این حوزه بدون در نظر گرفتن نظرات کارشناسی در حالی است که پس از استعلام‌های گرفته شده توسط ستاد احیا، تجریشی در نامه‌ای به قاسم تقی‌زاده خامسی معاون وقت آب و آبفای وزارت نیرو و مدیرعامل شرکت مدیریت منابع آب ایران در تاریخ ۲۰ اردیبهشت ماه ۱۴۰۰ عنوان کرد: «۶.۲۳ میلیون مترمکعب نیاز فعلی شهرستان ملکان به جای تامین از محل منابع آب زیرزمینی کنونی قابلیت تامین از محل خط انتقال آب شرب تبریز از رودخانه زرینه رود و جابجایی بخشی از منابع آب این خط مصروف در بخش صنعت شهرستان‌های تبریز، عجب‌شیر و بناب به شرب را دارد که با این اقدام هم مطابق با سند تخصیص منابع آب حوضه آبریز دریاچه ارومیه هیچ سهم برداشتی از این خط انتقال برای صنایع استان آذربایجان شرقی منظور نشده و هم به مصوبات هیات محترم وزیران در طرح ملی نجات دریاچه ارومیه مبنی بر توقف ساخت سد‌های حوضه لطمه وارد نمی‌شود. مزید استحضار ان‌شالله پس از احیای نهایی دریاچه ارومیه فرصت زمانی کافی جهت ساخت سد به جهت رفع دغدغه نیاز شرب این شهرستان در افق سال ۱۴۲۵ فراهم خواهد بود.»

این نامه هم اتمام حجتی برای تکمیل «لیلان چای» نبود و همچنان رایزنی‌های پشت پرده برای آغاز به کار مجدد آن ادامه داشت تا اینکه در روز‌های آتی و در دهم شهریور فرماندار ملکان در گفت‌وگویی با «ایرنا» اعلام کرد: «عملیات اجرایی سد لیلان چای ملکان از سرگرفته می‌شود.»
به گفته بهمن قائلی، مدیرعامل شرکت آب منطقه‌ای آذربایجان‌شرقی به همراه نماینده قرارگاه خاتم‌الانبیاء در شمال غرب کشور و نماینده مجری پروژه خط آب‌رسانی زرینه رود از محل اجرای این طرح بازدید، و دستور تجهیز کارگاه را صادر کردند. او همچنین از دستگاه‌های اجرایی شهرستان خواست به تعهدات خود در قبال این طرح عمل کنند و در بخش دیگری از سخنانش از پیگیری‌های نماینده مردم ملکان و مسئولان استانی و محلی قدردانی کرد.
گرچه در گفته‌های فرماندار ملکان تنها ذکر شده مشکلات مردم شهرستان در حوزه آب بسیار جدی است و این طرح باید با حداکثر سرعت اجرایی شود، اما در پایین این خبر به گزاره‌ای اشاره شده که کمتر مسئولان و نمایندگان درباره آن سخن می‌گویند. در انتهای این خبر آمده‌: «عملیات اجرایی این سد از حدود هفت سال پیش به دلیل محدودیت‌های ستاد احیای دریاچه ارومیه متوقف شده بود؛ سدی که نقش موثر در توسعه بخش کشاورزی این شهرستان ایفا دارد و گفته می‌شود بیش از ۱۰ هزار هکتار از اراضی را زیرپوشش قرار می‌دهد.» بنابراین به نظر می‌رسد گرچه در گفتار شرب و صنعت اهمیت دارد،، اما در نهایت قرار است آب لیلان چای صرف توسعه کشاورزی شود.

مسعود باقرزاده کریمی رئیس سابق حوضه آبریز دریاچه ارومیه در گفتگو با «پیام ما» در این باره می‌گوید: «تا سال ۱۴۰۰ هیچ مجوز جدیدی برای ادامه احداث این سد از سوی وزارت نیرو داده نشده بود.»
او درباره تبعات تکمیل و آب‌گیری «لیلان چای» بر وضعیت دریاچه ارومیه که این روز‌ها بخش اعظم آب خود را هم از دست داده است، عنوان می‌کند: «حیات دریاچه به منابع آبی حوضه وابسته است. هر چقدر منابع آبی در بالادست مهار شود و به مصارف دیگری برسد طبیعتا آب کمتری به دریاچه می‌رسد. ما باید در نهایت تصمیم بگیریم می‌خواهیم دریاچه خشک شود و یا به توسعه پایدار برسیم که به معنای حفظ دریاچه در کنار فعالیت‌های توسعه‌ای خواهد بود.»

رئیس سابق حوضه آبریز دریاچه ارومیه با انتقاد از شیوه سنتی کشاورزی که به مصرف بی‌رویه آب منجر می‌شود، اضافه می‌کند: «می‌توانیم روش‌های دیگری را مدنظر قرار دهیم که هم جزو فعالیت‌های کم‌آب‌بر باشند و هم فرصت‌های اشتغال‌زایی را فراهم کنند.»

مهناز اسلامی از انجمن سبزاندیشان تبریز و فعال در مطالبات احیای دریاچه اورمیه به «پیام» می‌گوید که علاوه بر «لیلان چای» مدیران استانی بر بازسازی و یا احداث چند سد دیگر هم اصرار دارند: «ما تاکنون شکایتی نکرده‌ایم، ولی به این فرآیند معترضیم.»

او از شکایت کمیسیون حقوق بشر استان آذربایجان غربی از ستاد احیا هم خبر می‌دهد: «تمام مسئولانی که در رابطه با وضع کنونی دریاچه مقصر هستند باید پاسخگو باشند. درباره این سد هم ما پیگیر هستیم جلوی تکمیل آن را بگیریم».
به گفته اسلامی درد بزرگتر ادامه سدسازی در استان آذربایجان غربی است که در نهایت باعث می‌شوند آب ورودی دریاچه ارومیه کاهش یابد: «در حالی بر سدسازی جدید تاکید می‌شود که حتی همین حقابه‌های موجود را هم به دریاچه به دلایل و توجیهات مختلف نمی‌دهند. این موضوع باعث وخیم‌تر شدن وضع دریاچه در آینده می‌شود.»

یکی از توجیه‌هایی برای تکمیل سد «لیلان‌چای» تامین آب شرب «ملکان» اعلام شده است، اما سروش طالبی پژوهشگر حوزه آب نیز معتقد است آب شرب ملکان از طریق خط انتقال آب شهر تبریز از زرینه‌رود قابل تامین و بعید است که انگیزه تکمیل «لیلان‌چای» شرب باشد. او به «پیام ما» می‌گوید: سد‌ها محرک توسعه هستند، در حال حاضر ملکان با محدودیت آبی برای توسعه کشاورزی روبه‌روست و با تکمیل «لیلان چای» آب برای این حوزه فراهم می‌شود.

او هم تبعات این سدسازی را ورود آب کمتر به دریاچه و تسریع روند خشک شدن می‌داند: «البته این بدان معنا نیست که دریاچه به شکل کامل خشک می‌شود. اما با ورود آب کمتر شاهد کاهش تراز دریاچه خواهیم بود».

منبع: پیام ما