پتروشیمی میانکاله علیه کاسپین؛ خطر برای آب و آبزیان و انسان‌ها

اقتصاد۲۴-بررسی‌های پژوهشکده اکولوژی دریای خزر نشان می‌دهد احداث پتروشیمی در اراضی میانکاله در کوتاه‌مدت منطقه را دچار آلودگی‌های شیمیایی کرده و بر سلامت محیط زیست و حیات وحش اثر می‌گذارد.

به گزارش پیام ما ؛ این مرکز یک سال پیش، یعنی در روز‌هایی که مجریان پتروشیمی میانکاله مرتع حسین‌آباد و لله‌مرز در بهشهر را تصرف کرده و مخالفت با آن‌ها گسترده شده بود، این بررسی را انجام داده و نتایج آن را به دادستان استان مازندران اعلام کرده بود. این سند که نسخه‌ای از آن به دست «پیام ما» رسیده، هیچ نوع فعالیت صنعتی آلاینده محیط زیست را در میانکاله توصیه نمی‌کند چرا که امکان تصفیه آلودگی‌های تولیدشده وجود ندارد و در عوض آنچه با فعالیت پتروشیمی عاید منطقه می‌شود، انباشت آلودگی و مرگ محیط زیست و حیات وحش منطقه است. این نتایج در حالی است که مجریان طرح با وجود مخالفت محیط زیست، بیشتر از سه هفته است که زمین ۹۲ هکتاری را در نزدیکی پناهگاه حیات وحش میانکاله فنس‌کشی کرده‌اند و با وجود ابلاغ دستور توقف پروژه به دستگاه قضایی، از منطقه خارج نشده‌اند.

نامه پژوهشکده اکولوژی دریای خزر که پنجم اردیبهشت ۱۴۰۱ با موضوع «احداث مجتمع پتروشیمی در اراضی میانکاله» به دست دادستان و دبیر شورای حفظ حقوق بیت‌المال استان مازندران رسید، حاوی نکات و جزئیاتی درباره سرنوشت میانکاله و تمامی زیستمندانش پس از احداث پتروشیمی در این منطقه است. این نامه که امضای حسن نصراله‌زاده، رئیس پژوهشکده اکولوژی دریای خزر پای آن دیده می‌شود، به نتایج انتشار انواع آلودگی این صنعت برای محیط زیست طبیعی پرداخته است و می‌گوید: «خروجی ۵۰۰۰ هزار لیتر پساب پتروشیمی به دریای خزر اثرات قابل ملاحظه‌ای بر اکولوژیک خواهد گذاشت.» بر اساس این بررسی، نشت مقدار کمی از ترکیبات آلاینده پتروشیمی در یک منطقه حساس اکولوژیکی می‌تواند آسیب‌های جدی به‌دنبال داشته باشد.

سلامت خزر در سلامت میانکاله

سلامتی میانکاله، در حفظ سلامت کل دریای خزر موثر است. این موضوعی است که پژوهشکده اکولوژی دریای خزر در ابتدای بررسی خود به آن پرداخته است: «سلامتی نسبی میانکاله موجب شده تا تالاب‌ها و سواحل این منطقه علاوه بر پرندگان مهاجر، محل تخم‌گذاری و زیستگاه اصلی بسیاری از ماهیان دریای خزر نیز باشد.» ویژگی دریای خزر در منطقه جنوب شرق، شیب کم فلات قاره و چرخش آب دریا در جهت عمومی عکس عقربه ساعت است که باعث ایستایی آب در این منطقه شده است، به همین دلیل «انباشت مواد مغذی و حتی آلاینده‌های محیط زیستی در این منطقه اتفاق می‌افتد» و میانکاله که از دیرباز محل زیست لارو و بچه‌ماهیان اقتصادی دریای خزر بوده به خطر می‌افتد. از سوی دیگر در حالی که چرخش آب در این منطقه به‌کندی صورت می‌گیرد و تعویض آب خلیج در این منطقه بسیار کم انجام می‌شود، «در صورت ورود آلودگی به آب‌های سواحل جنوب شرقی دریای خزر امکان تجدیدپذیری و احیای آب در طولانی‌مدت و به سختی انجام می‌پذیرد». همه این‌ها سبب شده که میانکاله یکی از مهمترین مناطق حساس دریایی خزر باشد.

پسماند پتروشیمی و همه ترکیبات شیمیایی خطرناک

بر اساس این بررسی، فرآورده‌های صنعت پتروشیمی شامل کود‌های شیمیایی (اوره، نیترات، آمونیم، دی‌فسفات آمونیم و غیره)، فراورده‌های پلیمری (پلاستیک‌ها، لاستیک‌ها، الیاف مصنوعی و غیره) و مواد شیمیایی (اسیدها، حلال‌ها و غیره) است.

پساب تولید‌شده در صنایع نفت و پتروشیمی مجموعه عظیمی از انواع مواد آلاینده مختلف است و ورود هر یک به طبیعت می‌تواند به «تهدیدی جدی برای سلامتی خاک و آب و آبزیان و انسان‌ها و سایر موجودات» تبدیل شوند. از مهمترین آلاینده‌های موجود در فاضلاب پتروشیمی می‌توان به مواد جامد و کلوئیدی معلق اشاره کرد که حتی در دمای ۱۰۳ تا ۱۰۵ درجه سانتی‌گراد نیز از بین نمی‌روند.

بیشتر بخوانید: فیلم/پشت پرده پتروشیمی میانکاله‌ که حتی رئیسی نمی‌تواند متوقفش کند

گاز‌های بسیار بدبو که به دلیل تجزیه مواد آلی و گاز‌های محلول در فاضلاب به‌وجود می‌آیند بخشی دیگری از این آلودگی‌ها هستند؛ گاز‌هایی شامل کربوهیدرات‌ها، مواد پاک‌کننده، دما، رنگ، پروتئین‌ها، انواع چربی‌های غیرقابل تجزیه توسط میکروارگانیسم‌ها، TOC، COD، BOD، کلریدها، فلزات سنگین، نیتروژن، ترمیبا غیرآلی سمی، فسفر، دی‌اکسید کربن، آمونیاک، متان، انواع باکتری‌های بیماری‌زا از قبیل سالمونلا، شیگا، ویبریوکلرا، پرسینیا، کمپیلوباکتر و انواع ویروس و جلبک‌های مضر. این‌ها همه مواردی هستند که باید با تصفیه فاضلاب صنایع پتروشیمی حذف شود. فاجعه، اما اینجا اتفاق می‌افتد: «با توجه به تنوع بالا در مواد آلاینده آلی و غیرآلی و چربی‌ها و ... در فاضلاب پتروشیمی تنها با یک فرآیند امکان تصفیه و حذف آلاینده‌ها وجود ندارد. به عبارت دیگر، حتی تصفیه فاضلاب پتروشیمی با روش‌های مختلف دارای آلودگی‌های مختلف خواهد بود؛ بنابراین با خروجی ۵۰۰۰ هزار لیتر پساب پتروشیمی به دریای خزر اثرات قابل ملاحظه‌ای اکولوژیک خواهد گذاشت.»

آسیب‌های جدی در انتظار میانکاله

همه آلاینده‌هایی که پژوهشکده اکولوژی دریای خزر معرفی کرده اثرات کوتاه‌مدت و طولانی‌مدت دارند و بر جمعیت یا جامعه ارگانیسم‌ها اثر می‌گذارد. بر پایه این بررسی میزان تأثیر این آلاینده‌ها به زمان در معرض قرار گرفتن، طول دوره در معرض قرار گرفتن و نیز تعداد و نوع ارگانیسم‌هایی که تحت تأثیر ترکیبات شیمیایی قرار می‌گیرند بستگی دارد. نتیجه این است: «نشت مقدار کمی از این ترکیبات در یک منطقه حساس اکولوژیکی می‌تواند موجب آسیب‌های جدی شود.»

این بررسی در ادامه به آلوده شدن پرندگان به این دست ترکیبات شیمیایی اشاره کرده که بحث‌های زیادی را برانگیخته است. از سوی دیگر تاثیر این ترکیبات بر فیتوپلانکتون‌ها و ارگانیسم‌های دیگر نیز قابل توجه است.
بر این اساس ارگانیسم‌ها می‌توانند از طریق زنجیره غذایی تجمع زیستی و یا بزرگنمایی زیستی ترکیبات شیمیایی را دریافت کنند. اثرات ترکیبات شیمیایی مختلف بر گیاهان و جانوران یک منطقه، تحت تأثیر فاکتور‌های مختلفی است؛ مثل حساسیت ارگانیسم، توانایی بازیافت، تمایل ارگانیسم به اجتناب از این ترکیبات، توان بازیابی ارگانیسم و مراحل مختلف زندگی ارگانیسم.

مرگ و میر ماهیان در راه

پاسخ بسیاری از گیاهان و جانوران آب‌های شیرین به ترکیبات شیمیایی همانند محیط‌های شور است. در مورد اثرات ترکیبات شیمیایی بر ماهیان هم از نظر محیط زیستی و هم از نظر اقتصادی نگرانی‌هایی وجود دارد. طبق این بررسی، هم ماهیان پلاژیک و هم ماهیان کف‌زی در ابتدا تحت تأثیر ترکیبات شیمیایی قرار می‌گیرند. در همین حال غلظت بالای این ترکیبات در تالاب‌ها و خلیج‌ها سبب مرگ و میر ماهیان می‌شود. این میان بچه‌ماهی‌ها حساسیت بیشتری به آلودگی این ترکیبات دارند و از آنجا که تالاب میانکاله زیستگاه مهمی برای بچه‌ماهیان به حساب می‌آید این موضوع از اهمیت بالایی برخوردار است.

بیشتر بخوانید: مورد عجیب پرونده پتروشیمی میانکاله؛ حمله فنس‌ها به تالاب

پژوهشکده اکولوژی دریای خزر می‌گوید این حساسیت تا ۱۰۰ برابر متفاوت است. ترکیبات شیمیایی می‌تواند تغییرات فیزیولوژیکی و پاتولوژیکی در ماهیان ایجاد کند و اثرات زیر کشندگی دیگر مثل کاهش رشد یا کاهش جذب غذا ممکن است در طولانی‌مدت بر بقای ماهیان اثر بگذارند. بعضی از اثرات دیگر مثل آب‌مروارید چشم، تغییر شکل باله‌ها و کاهش وزن بدن به تنش ماهیانی که در معرض ترکیبات شیمیایی قرار می‌گیرند مربوط است و به‌طور مستقیم تحت تأثیر آلاینده‌های پساب نیستند. علاوه بر این‌ها این نگرانی وجود دارد که این ترکیبات بتواند رفتار تخم‌گذاری گونه‌های ماهیان رود کوچ یا آنادروموس را تغییر دهد.
این بررسی از سوی دیگر تاکید می‌کند، از آنجایی که غالب ماهیان اقتصادی دریای خزر «رودکوچ» هستند -مانند خانواده‌های کپورماهیان و ماهیان خاویاری و… که در تالاب میانکاله نیز حضور دارند- این موضوع از اهمیت بالایی برخوردار است.

پلانگتون‌ها می‌میرند

در بررسی‌ها حساسیت سایر موجودات به ترکیبات شیمیایی هم گزارش شده است، به طوری که «حتی غلظت کم این ترکیبات موجب مرگ پلانکتون‌ها می‌شود». پلانکتون‌ها نمی‌توانند غلظت پایین ترکیبات شیمیایی را دفع کنند و از طریق زنجیره غذایی به موجودات دیگر انتقال پیدا می‌کند. بعضی از اثرات زیر کشندگی ترکیبات شیمیایی در زئوپلانکتون‌ها شامل نکروز، کاهش تغذیه و تغییر واکنش موجود در پاسخ به نور است. در ضمن ماهیان و بنتوز‌های کم‌تحرک‌تر همانند گاوماهیان و صدف‌ها آسیب بیشتری می‌بینند.

اختلال در اکوسیستم منطقه

پژوهشکده اکولوژی دریای خزر با بررسی همه این آلاینده‌ها و تاثیر ترکیبات مختلف شیمیایی بر زیستمندان و محیط زیست منطقه، به این نتیجه رسیده که از اساس با احداث کارخانه پتروشیمی، امکان ارسال پسماند از عمق ۲۵ متر و فاصله ۲۰ کیلومتری از ساحل وجود ندارد. هر چند اگر هم وجود داشته باشد به‌دلیل وضعیت چرخش آب در این منطقه و شیب ملایم فلات قاره، تخلیه آلودگی به‌سختی انجام می‌شود. در نتیجه‌گیری این بررسی‌ها آمده است که آلودگی به مرور زمان دپو شده و سبب بر هم زدن اکوسیستم کل منطقه در کوتاه‌مدت خواهد شد، زیرا این منطقه به‌طور طبیعی محل انباشت مواد مغذی و بعضا آلاینده‌های محیط زیستی به‌دلیل شیب فلات قاره و چرخش عمومی آب دریا است. این پژوهشکده در نهایت با این جمله بررسی خود را به پایان می‌برد: با توجه به موارد فوق هیچ نوع فعالیت صنعتی آلاینده محیط زیست در این منطقه توصیه نمی‌شود.