تعطیلی دفاتر کمیته امداد در افغانستان و چند پرسش/ در جستجوی شعبه‌ها و شفافیت مالی کمک‌ها به کشور‌های همسایه

اقتصاد۲۴-  مشکلات و گرفتاری‌های مردم ایران سبب شده تا نسبت به همه هزینه‌های خارج از عرف و هزینه‌کرد‌های غیر داخلی از خود واکنش نشان دهند. در همین راستا فعالیت مالیِ دفاتر کمیته امداد در خارج از کشور، از جمله شائبه‌هایی است که همیشه مطرح و همواره تکذیب شده است.

شاید شاخص‌ترین این تکذیب‌ها مربوط به سخنان پرویز فتاح، رئیس پیشین کمیته امداد امام خمینی(ره) مقابل خبرنگاران در خرداد سال ۹۵ بود که گفت: «فعالیت دفاتر کمیته امداد در خارج از کشور هیچ هزینه‌ای برای کشور ندارد و به حضرت عباس قسم پولی از کمک‌های مردم به خارج کشور نمی‌رود و حتی ریالی از صدقات و کمک‌های مردمی ایران، به دیگر کشور‌ها منتقل نمی‌شود و کمک‌های خیرین ایرانی و صدقات مردم صرفاً برای کمک به محرومان و مستضعفان کشورمان هزینه می‌شود».
اظهاراتی که با داده‌های موجود پیش و پس از خود، از منابع رسمی و حتی سایت کمیته امداد منافات دارد.

در بخش اول این گزارش با عنوان «فعالیت‌های اقتصادی کمیته امداد چقدر شفاف است؟/ زیر و بم اقتصاد رسمی‌ترین حامی فقرا در ایران؛ از سهامداری تا شرکت‌داری و کمک‌های مردمی» به مساله ریشه‌های مالی و اقتصادی کمیته امداد امام خمینی(ره) پرداختیم و در ادامه به حضور این نهاد در سایر کشورها!

تعطیلی دفاتر کمیته امداد در افغانستان

در همین حال انتشار خبری عجیب از سوی طالبان در افغانستان نیز بیشتر از قبل خط بطلانی بر ادعای فتاح کشید.
روز پنجشنبه، ۱۲ مرداد سال جاری بود که خبری منتشر شد مبنی بر آن که طالبان افغانستان فعالیت دفاتر کمیته امداد امام خمینی (ره) در شهر‌های کابل، مزار شریف و هرات را متوقف کرده است.

یک منبع محلی در همان روز با تایید این خبر در گفتگو با جماران گفته بود که این دفاتر به دستور نیرو‌های طالبان پلمپ شده اند. به گفته او، فعالیت نمایندگی کمیته امداد در کابل قریب به یک ماه پیش و نمایندگی‌های مزار و هرات روز نهم مردادماه به دستور طالبان متوقف شده است.

همچنین گفته می‌شود که نیرو‌های طالبان به نمایندگی کمیته امداد در شهر زرنج (مرکز ولایت نیمروز) که شهر مرزی با ایران است نیز مراجعه کرده اند، اما ظواهر امر حاکی از این است که فعالیت این دفتر همچنان ادامه دارد.

چند فرد مطلع درباره چرایی دستور جدید طالبان برای توقف فعالیت‌های دفاتر کمیته امداد امام خمینی در افغانستان به جماران گفته بودند که این اقدام بدون اطلاع قبلی و بدون ارائه هیچ دلیل موجه و یا استناد حقوقی انجام شده است. کمیته امداد در افغانستان از وزارت مربوطه (کار) مجوز  داشته و به وزارت اقتصاد هم مالیات پرداخت‌ می‌کرده است.

از سوی دیگر به گزارش اقتصاد ۲۴، برخورد طالبان با دفاتر کمیته امداد در افغانستان در حالی صورت گرفته که منابع محلی تایید کرده‌اند که طالبان تاکنون برای فعالیت دفاتر خارجی با مسئولیت و ماموریت مشابه مانند تیکا از ترکیه، save the children از انگلیس، Giz از آلمان، ACTED از کانادا و ... محدودیتی قائل نشده اند.

فارغ از افزایش تنش سیاسی در ماه‌های اخیر میان ایران و نیرو‌های طالبان در افغانستان که به نظر منجر به تعطیلی دفاتر کمیته امداد در این کشور شده است، اما انتشار این خبر حکایت از حضور این کمیته در کشور‌های خارجی دارد.

داده‌ها چه می‌گویند؟

بر اساس اطلاعات موجود و اسنادی که البته در آرشیو اخبار که از گذشته باقی مانده‌اند، کمیته امداد حداقل در ۹ کشور فعالیت دارد.

به گزارش اقتصاد ۲۴ ، وجود دفتر نمایندگی این کمیته در کشور‌هایی نظیر سومالی، لبنان، سوریه، عراق، افغانستان، تاجیکستان، آذربایجان و کومور، اولین بار به نقل از حسین انواری، در تاریخ ۲۱ دی ۱۳۹۰، از سوی خبرگزاری فارس منتشر شد. انواری همچنین تاکید کرد که کمیته امداد در ۳۷ کشور جهان فعالیت دارد، هرچند در همه آن‌ها دفتر نداشته باشد.

انواری آن سال مدعی شد که مردم ایران در فراخوان کمک به مردم سومالی، ۱۲ میلیارد تومان (سال ۹۰) و  همچنین برای سیل پاکستان نیز  ۸ میلیارد تومان کمک کردند که صرف خانه‌سازی و سایر امور شد.

پیشتر و در ۲۸ تیر ۸۸ نیز خبرگزاری ایلنا نقل‌قولی از انواری، منتشر کرد که جالب توجه بود؛ سرپرست کمیته امداد، علت کمک این کمیته به مردم برخى از کشور‌ها را نوعى سرمایه‌گذارى براى نظام جمهورى اسلامى دانست و معتقد بود این کمک‌ها برخى تهدیدات نسبت به جمهورى اسلامى را خنثى مى‌کند.

سرپرست وقت کمیته امداد در واکنش به این سوال که شما مى‌گویید کمیته امداد کمک نقدى به این کشور‌ها نمى‌کند درحالى که خبر‌ها حاکى از این است که این کمیته به دختران دم‌بخت برخى از این کشور‌ها جهیزیه مى‌دهد، گفت که کمیته امداد در پى ترویج فرهنگ اسلامى است. هدف کمیته امداد جلوگیرى از ایجاد مفاسد اجتماعى در این کشور‌ها و ترویج فرهنگ ازدواج است، به همین جهت بخشى از جهیزیه دختران آن‌ها را تامین مى‌کنیم.

بیشتر بخوانید: بررسی مسائل و آسیب‌های اجتماعی در برنامه هفتم توسعه

در همین حال چهار سال بعد، سایت الف، گزارشی به نقل از «فلسطین الیوم» منتشر کرد که طبق داده‌های آن، ۴۰ هزار سبد غذایی کمیته امداد وارد نوار غزه شده بود. هرچند اخبار رسمی، به اطلاعات تازه و به‌روزی درباره حضور کمیته امداد در این کشور‌ها و خرج‌کرد آن اشاره نکرده، اما به‌نظر می‌رسد که دامنه فعالیت‌های این نهاد در این مناطق گسترده‌تر از گذشته شده باشد.

با این حال پرسه در داده‌های گذشته نیز می‌تواند اطلاعات جالب توجهی از دامنه حمایتی کمیته امداد در خارج از مرز‌ها به دست دهد. داده‌های پیش‌رو از آرشیو کمیته امداد جمع‌آوری شده و مربوط به فعالیت‌های برون‌مرزی کمیته امداد است که در سال ۸۹ منتشر و خدمات حمایتی طی پنج سال پیش از آن سال را بررسی کرده بود. مجموع داده‌های موجود از فعالیت‌های مالی کمیته امداد در خارج از کشور تا پایان سال ۹۲ است که برخی رسانه‌ها از جمله دنیای اقتصاد، ایلنا، اعتمادآنلاین و ... به آن اشاره کرده‌اند.

لبنان

در لبنان، کمیته امداد از سال ۱۳۶۶ فعالیت خود را با دستور مستقیم بنیان‌گذار جمهوری اسلامی، آغاز کرد. داده‌های پیش رو از آرشیو کمیته امداد جمع‌آوری شده و مربوط به فعالیت‌های برون‌مرزی کمیته امداد است که در سال ۸۹ منتشر و خدمات حمایتی طی پنج سال پیش از آن سال را بررسی کرده بود. مبلغ و درصد کمک‌های پرداختی توسط خیرین کشور‌های مختلف طی سال‌های ۸۵ تا ۸۹، از ۸۰ میلیارد ریال تا ۲۰۲ میلیارد ریال بود.

تعداد واحد‌های کمیته امداد لبنان در پایان سال ۱۳۸۹ در لبنان، برابر ۲۰ واحد شامل ۱ واحد دفتر مرکزی، ۶ شاخه اصلی و ۱۳ واحد دیگر شامل شاخه فرعی، موسسه آموزشی و فرهنگی و ... بوده است. همچنین تعداد ۴۶۶ شهر و روستای لبنان تحت پوشش کمیته‎ امداد قرار داشته‌اند که در مقایسه با تعداد ۴۳۴ روستای تحت پوشش طی سال‌های قبل، ۴/۷ درصد افزایش داشت. طبق داده‌های موجود، این نهاد اقداماتی نظیر توزیع اقلام معیشتی ضروری، کمک‌های بهداشتی و درمانی و مشاوره و فرهنگی را در لبنان انجام داد.

راه‌اندازی صندوق اشتغال برای اعطای وام کسب و کار، تاسیس مدارس و مراکز آموزشی، افتتاح مجتمع‌های فرهنگی و اردوگاه‌های تربیتی و ساخت و مرمت واحد‌های مسکونی از جمله اقدامات این نهاد در لبنان است.

سوریه

در سوریه نیز کمیته امداد امام از سال‌های قبل فعالیت داشته و خدماتی، چون ساخت و تعمیر مسکن، پرداخت وام قرض‌الحسنه، کمک به ازدواج و کمک‌های درمانی و آموزشی به سوری‌ها را انجام داده است. این نهاد سابقه کمک به ساکنان ۱۰ استان سوریه را در پرونده خود دارد که شامل شهر‌های دمشق، حمص، درعا، ادلب، المنطقه الحدودیه، حماه، الرقة، حل، دیرالزور و الحسکه و ۱۶۳ روستا می‌شود.

تاجیکستان

کمیته امداد در تاجیکستان هم فعالیت‌های خود را از سال ۱۳۷۳ شروع کرده است. ارائه خدمات به ساکنان ۳۵۸ روستا، ارائه خدمات درمانی، اعطای وام به خانواده‌ها و آموزش فنی و حرفه‌ای به افراد از جمله اقدامات این نهاد در این کشور محسوب می‌شود.
اما در ادامه مشخص نیست که آیا فعالیت ادامه یافته است و یا کلا دفاتر در این کشور تعطیل شده‌اند.

آذربایجان

پس از فروپاشی شوروی، کمیته امداد فعالیت‌های خود را در آذربایجان آغاز کرد. این نهاد با ایجاد ۳۴ واحد مرکزی، شامل یک اداره کل در شهر باکو و چهار شاخه اصلی در باکو، لنکران، گوی‌چای و گنجه، همچنین ۱۹ شعبه توزیع و پنج واحد فرهنگی و درمانی، تعداد بیش از ۴۶۴ شهر و روستا در آذربایجان را تحت پوشش خود قرار داد. با توجه به نیاز‌های مردم، بیش از ۴۸ هزار خانوار با جمعیت تقریبی ۱۴ هزار نفر از خدمات و کمک‌های مختلف این نهاد بهره‌مند شده‌اند. در سال ۱۳۸۹، بیش از ۲۳۳ هزار خدمت درمانی نیز در شهر‌های مختلف آذربایجان ارائه شده است.

مساله این است که مشخص نیست اکنون و پس از افزایش تنش سیاسی میان ایران و باکو ، شرایط این دفاتر به چه صورت است، کما این که در رصدهای تازه و آمار ارائه شده جدید هیچ خبری از دفاتر کمیته امداد در این کشور نیز دیگر وجود ندارد.

افغانستان

کمیته امداد از سال ۱۳۷۱ با دو شاخه اصلی و فرعی در شهر کابل فعالیت خود را آغاز کرد و با گسترش به سایر مناطق مانند مزار شریف و بامیان، فعالیت‌های پرتلاطمی در افغانستان داشت. به گواه گزارش روزنامه جام‌جم در ۱۹ خرداد سال ۹۲، این نهاد بیش از ۱۷۰ هزار نفر در افغانستان را تحت پوشش خود قرار داده است. از جمله اصلی‌ترین فعالیت‌های این کمیته در افغانستان می‌توان به ارائه خدمات درمانی، حمایت از دانش‌آموزان، دانشجویان و طلاب و احداث مراکز درمانی و خدمات اجتماعی اشاره کرد.

رئیس وقت دفتر کمیته امداد در افغانستان در همان سال ۹۲ از توزیع سالانه ده هزار سبد دانش آموزی شامل نوشت افزار، پرداخت ماهانه یکهزار افغانی به دانشجویان دولتی و متقبل شدن ۳۰ درصد هزینه تحصیل دانشجویان موسسات خصوصی (چنانچه مطابق ارزش‌های اسلامی باشد) و پرداخت یک‌هزار افغانی نیز بابت هزینه رفت و آمد به آنان، به عنوان فعالیت‌های فرهنگی کمیته امداد در افغانستان نام برد.

در مقوله ازدواج، خانواده‌های تحت پوشش با ارائه سند، ۲۲۰ دلار بابت کمک هزینه خرید جهیزیه در آن سال دریافت کردند. همچنین به منظور ایجاد اشتغال و خودکفایی در زمینه‌های مالداری، زراعت و کسب حدود ۴۰ هزار افغانی به عنوان قرضه به مددجویان داده شد. ارائه خدمات درمانی به خانواده‌های مورد حمایت دفاتر هرات، مزارشریف و زرنج از دیگر فعالیت‌های خدمات درمانی کمیته امداد است.

فعالیت کمیته امداد در افغانستان در بیست سال گذشته همواره مورد انتقاد ایالات متحده بوده است. به عنوان نمونه روزنامه «وال‌استریت جورنال» در آبان ماه ۱۳۹۱ با استناد به سخنان مقامات آمریکایی و اشاره به گسترش فعالیت خیریه و کمک‌رسانی نهاد‌های ایرانی در افغانستان نوشته بود: «با وجودی‌که ابعاد مالی طرح‌ها و فعالیت‌های کمک‌رسانی ایران به هیچ وجه با بودجه چندین میلیارد دلاری که آمریکا صرف می‌کند قابل مقایسه نیست اما توانایی ایران در سازمان دادن شبکه‌های مردمی و کار نزدیک با خود افغان‌ها باعث می‌شود که نفوذ و تاثیرگذاری این کشور به مراتب بیشتر از آمریکا باشد.»

در بخش‌هایی از این گزارش وال استریت ژورنال از شهر هرات آمده بود که «یکی از اتاق‌های کتابخانه کمیته امداد، مخصوص آموزش زبان انگلیسی به دختران نوجوان است. علاوه بر این کلاس‌هایی هم برای آموزش کامپیوتر، علوم و ریاضیات برگزار می‌کند.»

عراق

کمیته امداد امام در عراق نیز فعالیت‌هایی دارد و اقدامات متنوعی را در شهر‌های مذهبی عراق نظیر کربلا، نجف و کاظمین انجام می‌دهد. تعداد واحد‌های این کمیته در سال ۱۳۹۲ برابر شش واحد شامل یک واحد دفتر مرکزی و پنج واحد شاخه اصلی در شهر‌های کربلا، نجف، کاظمین، کوت و بصره بوده است. این کمیته در بیش از ۱۷ شهر و روستا در عراق فعالیت دارد و در پایان سال ۱۳۸۹ بیش از ۲ هزار و ۱۶۰ خانوار دارای یتیم با جمعیت تقریبی بالغ بر ۱۰ هزار نفر را تحت پوشش خود داشته است. ارائه کمک‌های مالی ماهانه، تهیه لباس و پوشاک، فراهم کردن مواد غذایی، هزینه‌های درمانی و اعطای وام به عنوان بخشی از خدمات این کمیته در عراق انجام شده است.

کما این که در مورد این کشور نیز آخرین آمار موجود متعلق به سال ۱۳۹۲ است که رقمی حدود ۸۰۰ هزار دلار از داخل این کشور برای کمک جمع آوری شده است و پس از آن آمار چندانی موجود نیست.

کومور

رد پای کمیته امداد را در کشوری مانند کومور نیز می‌توان دید. این کمیته در سال ۱۳۹۲ با ۲۰ مرکز فعالیت داشته و از ساکنان ۳۲۰ روستا در این کشور حمایت کرده است. این کمیته اقداماتی همچون حمایت از ۲۶۰ خانوار، ارائه خدمات درمانی به پنج هزار نفر و حمایت از حدود ۷۰۰ دانش‌آموز و دانشجو را در کومور انجام داده است. با این حال و با افزایش انتقادات، رئیس وقت کمیته امداد، در بهمن ۱۳۹۵، اعلام کرد که ماهیت دفاتر خارجی کمیته‌ امداد تغییر خواهد کرد.

پرویز فتاح به این منظور، اقدام اول خود را در جهت جذب و ساماندهی خیّران و کمک‌های ایرانیان خارج از کشور برای کمک به نیازمندان داخل کشور قرار داد. همچنین اعلام کرد که تمامی کارکنان ایرانی دفاتر خارجی کمیته امداد به ایران بازگشته و این دفاتر به صورت خودگردان و از محل جمع‌آوری کمک‌های مردمی در همان کشور‌ها اداره خواهند شد.

میزان درآمد برون مرزی

در سال ۹۷، روزنامه دنیای اقتصاد به نقل از سایت اعتماد آنلاین در یک طرح اینفوگرافیک، میزان کمک کمیته امداد به نیازمندان سراسر دنیا را بررسی کرد.

بر این اساس، در لبنان میزان کمک‌های جمع‌آوری شده در کشور مبدا (میزان درآمد کمیته امداد از صندوق صدقات و سایر کمک‌های مردم محلی همان کشور) ۱۹۰ هزار دلار، در افغانستان ۵۳ هزار دلار، در عراق ۸۴۳ هزار دلار، در سوریه ۳۳۰ هزار یورو، در کومور نامعلوم و در تاجیکستان ۱۳.۵ هزار دلار بود. همچین فلسطین نیز در این لیست قرار دارد، اما میزان کمک به آن ۳.۶ میلیارد ریال (سال ۹۲) و میزان افراد تحت پوشش کمیته هم نامعلوم است. همچنین تاکنون داده تازه‌ای در این خصوص منتشر نشده است.

با وجود تمام تکذیب‌ها نسبت به فعالیت‌های مالی برون مرزی کمیته امداد، در آذر سال ۹۸، حجت‌الله عبدالملکی، وزیر پیشین کار که زمانی از مسئولان ارشد این کمیته بود مدعی شد که «کمیته امداد به غیر از کمک‌هایی که مخصوص کشور‌های فلسطین و عراق جمع می‌شود، برای آن کشور‌ها هزینه دیگری نمی‌کند.»

بیشتر بخوانید: فتاح: ۵۰ میلیارد تومان وام برای اشتغال و امور ضروری از منابع بنیاد توسط بانک سینا به کرمانشاه پرداخت می‌شود

در سال ۱۴۰۰ نیز، مرتضی بختیاری، رئیس فعلی کمیته امداد با تأیید همکاری این کمیته با «خیّران خارج از کشور» از انتقال ۹۰ میلیارد تومان کمک نقدی توسط کمیته امداد از خارج به داخل کشور خبر داد و مدعی شد که ۴۰ هزار فرزند یتیم تحت حمایت نیکوکاران خارج کشور هستند.

این نوع کمک‌های فراملی از ایدئولوژی حاکم نشأت می‌گیرد، کما اینکه در برنامه حمایت از محرومان و نیازمندن خارج از کشور که توسط کمیته امداد تدوین شده، آمده است: «ملت‌های اسلامی، چون یک امت واحده‌اند، لذا هیچ محدوده جغرافیایی برای آنان نمی‌توان قائل شد. مسلمانان می‌‎بایست به هنگام گرفتاری و تنگدستی به کمک و یاری هم شتافته و موجبات آسایش یکدیگر را فراهم کنند. این یک وظیفه دینی و انسانی است.»

بی‌شک کمک و همیاری به کشور‌ها و ملت‌های مختلف هم از لحاظ انسانی و هم از وجه راهبردی یک اقدام مدبرانه است، ولی برای کشوری که بخش عظیمی از آن با مشکلات معیشتی درگیر نشده و زیر خط فقر سقوط نکرده باشند.

مردمی که با مشکلات فراوانی روبه‌رو هستند وقتی می‌شنوند که در جنگ اقتصادی و فشار مالیاتی، درآمد‌ها و منابع را به جای رفع گرفتاری‌های داخلی برای افزایش عمق استراتژیک و ایدئولوژیکی هزینه می‌کنند چه حسی به آن‌ها دست می‌دهد؟!

مساله دیگر در این میان، اما نامشخص بودن آمار‌ها و داده‌های کمک‌ها در این کشورهاست. تقریبا برروی پایگاه خبری و سامانه شفافیت کمیته امداد اطلاعات چندانی بعد از سال ۱۳۹۲ وجود ندارد و بخش زیادی از داده‌ها نیز در همان زمان ناقص هستند. برای مثال کمک‌های جمع شده در کومور هنوز نامشخص است.

در همین حال تا پیش از اعلام خبر  جمع آوری و بسته شدن دفاتر کمیته امداد در افغانستان تقریبا کمترین خبری در این باره توسط منابع رسمی داخلی منتشر نشده بود و شاید بهتر است در مورد این مدل خبر‌ها و انتشار آن پیش از آن که خبر تعطیلی دفاتر منتشر شود، میزان جمع آوری کمک‌ها و خدمات ارائه شده در هر کشور توسط خود مقامات مزبور روشن و شفاف برای انتشار در اختیار رسانه‌ها قرار بگیرد.