تحریم‌ها با تجارت خارجی ایران چه کرد؟

اقتصاد۲۴-بررسی صادرات غیرنفتی ایران در ۲۰ سال گذشته نشان می‌دهد صدور کالا‌های با ارزش‌افزوده به حدی کاهش یافته که گویا کالا‌های ایرانی در جهان به حراج گذاشته شده است.

بر اساس گزارشی که دنیای اقتصاد منتشر کرده است در سال ۸۲، هر تن کالای ایرانی در بازار جهانی با ارزش ۳۸۲ دلار می‌فروخته، اما حالا با گذشت ۲۰ سال از آن تاریخ، ارزش کالای صادراتی ایران همچنان ۳۹۵.۶ دلار است!

به عبارتی، بررسی آمار‌ها در ۲۰ سال‌گذشته بیانگر آن است که گرچه وزن صادرات غیرنفتی ایران ۸.۲ برابر شده، اما ارزش صادرات کشور با درنظرگرفتن تورم، نزدیک به ۵ برابر شده‌است، بنابراین می‌توان نتیجه گرفت در حالی که سبد کالا‌های صادراتی ایران تغییر چندانی نداشته، اما با قیمت ارزان‌تری به فروش می‌رسد.

بیشتر بخوانید:شرط طالبان برای تجارت با ایران چیست؟

اما دلیل این مساله چیست؟ به عقیده کارشناسان، تحریم‏ها باعث شده ایران مشتریان ثابت خود در دهه‌های گذشته مانند کشور‌های اروپایی و عربی منطقه را از دست بدهد و مجبور باشد عمده کالا‌ها را به چند مقصد خاص صادر کند. در نتیجه قدرت تجاری «ساخت ایران» در بازار جهانی کاهش یافته است.
تجارت پرسود در دهه ۸۰.

اما آیا همیشه ارزش کالا‌های صادراتی ایران در جهان پایین بود؟ جواب این سوال منفی است. آنگونه که در این گزارش اعلام شده در سال ۱۳۸۲، ۲۰ سال پیش، وزن صادرات غیرنفتی ایران چیزی در حدود ۱۵‌میلیون‌تن محاسبه‌شده که مجموعا به قیمتی در حدود ۶‌میلیارد‌دلار به سایر کشور‌ها صادرشده بود؛ در واقع ایران هر‌تن کالای خود را به قیمتی در حدود ۳۸۶‌دلار صادر کرده که ۳۰‌دلار بیشتر از قیمت آن در سال‌جاری است.

در نیمه دوم دهه‌۸۰ شمسی صادرات ایران روند روبه‌رشدی داشت به‌صورتی‌که در سال‌۱۳۸۷ از نظر وزنی به رقم ۳۳‌میلیون‌تن و از نظر ارزشی به عدد ۱۸‌میلیارد و ۳۳۳‌میلیون‌دلار رسید، یعنی هر‌تن کالای ایرانی به‌طور متوسط ۵۵۱‌دلار در بازار‌های جهانی به‌فروش می‌رسید. رقمی معادل ۷۳۰‌دلار در سال‌جاری!

این رکوردی است که در ۱۳ سال بعدی، ایران هیچ‌وقت به آن نرسید. در سال‌های بعدی نیز ارزش هر تن صادرات ایران به قیمت جاری، بین ۴۵۰ تا ۵۰۰‌دلار در نوسان بود.

آغاز روند کاهشی تجارت ایران با جهان

افت ارزش کالا‌های صادراتی ایران ازاواخر دولت دهم آغاز شد. به نحوی که در سال‌۹۲ هر‌تن کالای ایرانی در بازار‌های جهانی به‌طور متوسط ۳۸۹‌دلار به‌فروش رسیده است. مقایسه آمار‌های این سال‌با دو سال‌قبل نشان می‌دهد که از این سال‌تجارت ایران به وضعیت جدیدی روبه‌رو شده‌است، درحالی‌که وزن صادرات ایران در سال‌۹۲ نسبت به دو سال‌قبل بیش از ۲۲‌درصد افزایش داشت، ارزش دلاری صادرات نزدیک به ۷‌درصد افت کرده‌بود. این نقطه پایانی بر رشد صادرات از ایران توام با خلق ارزش‌افزوده بود.

به عبارتی ارزش کالا‌های صادراتی ایران، در دهه ۸۰ مثبت بوده، اما در دهه ۹۰ روند آن نگران‌کننده شده و از سال ۹۴ تاکنون ارزش کالا‌های صادراتی ایران پیوسته در حال کاهش بوده‌است. در سال‌۱۳۹۵ بازرگانان ایرانی نزدیک به ۱۳۰‌میلیون‌تن کالا به ارزش ۴۴ میلیارد دلار کالا صادر کرده اند. در این سال‌قیمت هر‌تن کالای ایرانی معادل ۳۳۹‌دلار محاسبه‌شده که به‌معنای ۲۵‌درصد افت ارزش نسبت به سال‌قبلی است.

سال ۹۸ و ۹۹ بدترین سال‌ها در حوزه خلق ارزش‌افزوده در بخش کالا‌های صادراتی است. در این سال‌ها میانگین قیمت صادرات ایران به ازای هر‌تن به ترتیب معادل ۳۰۸.۳ و ۳۰۷.۶‌دلار محاسبه شده‌است؛ پایین‌ترین رقم (به نرخ جاری) در ۲۰ سال‌گذشته. نکته قابل‌توجه در این آمار آن است که در سال‌۹۸ رکورد وزنی صادرات ایران با ثبت رقم ۱۳۴‌میلیون و ۳۳۱‌هزار‌تن شکسته شد، اما ارزش دلاری صادرات این سال، از میانگین چهار سال‌منتهی به ۹۸ کمتر است.

مقایسه آمار‌ها در سال‌های ۸۷ و ۹۸ نیز تصویر روشنی ارائه می‌دهد. در سال‌۸۷ ایران رکورد بسیار بالایی را در شاخص قیمت هر تن کالای صادراتی را ثبت کرده‌است. رشد وزنی کالا‌های صادراتی ایران در سال‌۹۸ نسبت به این سال‌بیش از ۳۰۰‌درصد رشد داشته، اما ارزش دلاری در این مدت تنها ۱۲۵‌درصد رشد داشته‌است. معنای این آمار آن است که ایران در این مدت صادرات با ارزش‌افزوده پایین‌تری داشته‌است.

چرا ارزش صادرات آب رفت؟

دلیل اصلی کاهش ارزش صادرات ایران به قیمت ثابت مشخص است؛ تحریم‌ها و محدود شدن شرکای تجاری ایران است. در سال‌۱۴۰۱، صادرات ایران به کشور‌های چین، عراق، ترکیه و امارت، مجموعا بیش از ۷۱‌درصد از کل صادرات ایران را شامل می‌شد. ۲۰ سال‌پیش اما، میزان شرکای تجاری ایران بسیار متنوع‌تر بود. در سال‌۸۲ به غیر‌از امارات که معادل ۱۵‌درصد از کل ارزش صادراتی ایران به این کشور صادر می‌شد، بیشتر شرکای اصلی ایران، سهم یک تا ۵‌درصدی از صادرات ایران داشتند.

اما محدود شدن شرکای تجاری چگونه منجر به کاهش ارزش کالا‌های صادراتی ایران شده است؟ تجارت‌جهانی به مبادلات در بازار یک شهر شباهت دارد. تصور کنید که فروشنده یک کالا در بازار هستید و تنها چهار مشتری در بازار وجود دارد. حال اگر یکی از این چهار مشتری تصمیم بگیرد از فروشنده دیگری کالا را تهیه کند، شما مجبور می‌شوید که اجناس را به قیمت کمتری بفروشید تا بتوانید به خرید و فروش در بازار ادامه دهید.

در مورد تجارت ایران البته، درنظرگرفتن دو نکته دیگر هم ضروری است. نکته اول آن است که تا قبل از تحریم‌ها، کشور‌های خریدار کالا‌های ایرانی عمدتا از بین کشور‌های با درآمد سرانه بالابودند؛ درحالی‌که مشتریان فعلی درآمدسرانه پایین‌تری دارند؛ بنابراین نمی‌توان کالا‌ها را به این کشور‌ها با قیمت بالاتری فروخت؛ زیرا دلیل اینکه این کشور‌ها تحریم‌ها را نادیده گرفته و از ایران خرید می‌کنند، ارزان‌تر بودن کالا‌های ایرانی است.

نکته دیگر در مورد ماهیت کالا‌های صادراتی ایران آن است که کشور‌ها تمایل دارند واردات را از کشوری انجام دهند که بتوانند با آن همکاری بلندمدت داشته باشند. به دلیل اینکه ایران، در ۱۰‌سال گذشته چندین‌بار بین وضعیت تحریم کامل و لغو تحریم‌ها در نوسان بوده، عمده مشتریان، ترجیح می‌دهند از منبع پایدارتری مواد اولیه مورد‌نیاز برای صنعت خود را تامین کنند. در این حالت تنها معدودی از مشتریان باقی می‌مانند که با قبول ریسک مبادله با ایران امیدوارند کالا‌ها را به قیمت پایین‌تری خریداری کنند.