رتبه پنجم ایران در برداشت از منابع آب‌های زیرزمینی

اقتصاد۲۴-بررسی آمار‌های دفتر اطلاعات و داده‌های آب کشور نشان می‌دهد که پرشدگی مجموع ذخایر سد‌های کشور از ابتدای سال آبی جاری تاکنون ۴۰ درصد است. گفته می‌شود بارش‌های پاییزی امسال نسبت به سال گذشته بهتر می‌شود، اما باز هم کمبود ذخایر آبی را جبران نمی‌کند.

خشکسالی‌های پی‌در پی، کاهش بارندگی و برداشت‌های بی‌رویه و بی‌حساب و کتاب از منابع آبی، ایران را با تنش آبی مواجه کرده است. به‌گونه‌ای که نام ایران در میان لیست کشور‌های دارای تنش شدید آبی قرار دارد. نشانه بارز برداشت‌های بی‌رویه از منابع آبی در کشور را می‌توان در فرونشست زمین دید. شکاف‌هایی در دل زمین و سازه‌های شهری که با گذشت زمان مناطق بیشتری را دربرمی‌گیرد.

مهرماه سال جاری، نشستی با عنوان آب‌های زیرزمینی، ناکامی‌های پشت سر و آرزو‌های پیش رو» با همکاری اندیشکده تدبیر آب ایران، تشکل‌های محیط زیستی، گروه آبانگاه و مرکز ملی مطالعات راهبردی کشاورزی و آب اتاق ایران برگزار شد. در این نشست علی صفارزاده، نماینده مشاور راهبردی طرح احیا و تعادل‌بخشی آب‌های زیرزمینی با ارائه گزارشی، وضعیت منابع و مصارف آب در ایران را توضیح داد.

ایران پنجمین کشور در برداشت از آب‌های زیرزمینی

صفارزاده گفت: «پیدایش هر برنامه‌ای ناشی از قصور و ضعف‌هایی از سوی حاکمیت و بهره‌برداری منابع از سوی مردم در گذشته است. اجرای هر برنامه هم سختی‌هایی دارد.»

بیشتر بخوانید:فرونشست زمین به تخت جمشید رسید!

او ادامه داد: «بسیاری از افراد تصور می‌کنند کشور ما سرشار از منابع زیرزمینی است، اما متاسفانه در حوزه آب‌های زیرزمینی اینگونه نیست. ایران پنجمین کشور در بیشترین برداشت از منابع آب زیرزمینی است. در حالی‌که ایران، کشور پربارشی نیست و در منطقه خشک قرار دارد.»

صفارزاده توضیح داد: «آسیب‌هایی که به آب‌های زیرزمینی وارد شده است را می‌توان در دو مقطع قبل از سال ۱۳۷۵ و بعد از آن بررسی کرد. سه قانون مادر داریم که عبارت است از قانون آب و نحوه ملی شدن آن (۱۳۴۷)، قانون توزیع عادلانه آب (۱۳۶۱) و قانون تعیین تکلیف چاه‌های فاقد پروانه (۱۳۸۹). با همه این قوانین و سیاستگذاری‌ها به دلیل متقاضی محوری و عدم کنترل اضافه برداشت، کسری‌ها شروع شد. یعنی از حجم استاتیک ذخایر آبی استفاده شد. از سال ۱۳۷۵ به بعد این برداشت سرعت گرفت.»

یک میلیون و ۲۰ هزار حلقه چاه در ایران

نماینده مشاور راهبردی طرح احیا و تعادل‌بخشی آب‌های زیرزمینی گفت: «بر اساس آخرین آمار‌های سراسری، حدود یک میلیون و ۳۰۰ هزار منبع داریم که تقریبا ۸۰ درصد از این منابع را چاه‌ها تشکیل می‌دهند. حدود ۴۵ هزار قنات، ۲۳۰ هزار چشمه داریم.»

بر اساس آمار‌هایی که صفارزاده ارائه داده، حدود یک میلیون و ۲۰ هزار حلقه چاه مجاز و غیرمجاز در ایران حفر شده است.

او توضیح داد: «اگر بخواهیم مصارف این منابع را بررسی کنیم، چاه‌ها بیشترین برداشت از منابع آب زیرزمینی را دارند. حدود ۴۱ میلیارد مترمکعب آب از چاه برداشت می‌شود که حدود ۳۵ میلیارد مترمکعب آن مصارف کشاورزی دارد. حدود پنج میلیارد مترمکعب آن در بخش شرب و بهداشت و حدود یک میلیارد مترمکعب آن در بخش صنعت و خدمات است. بزرگترین مصرف‌کننده منابع آب زیرزمینی ایران، چاه‌های کشاورزی است.»

صفارزاده ادامه داد: «۷۷ درصد برداشت از منابع آب زیرزمینی از طریق چاه‌های برقی صورت می‌گیرد. ضمن اینکه بیشترین اضافه برداشت هم در چاه‌های برقی است.»

۱۴۶ میلیارد مترمکعب کسری آب

در ادامه این نشست نیز صفارزاده درباره تغییرات جمعیتی ایران و به نسبت آن افزایش مصرف آب توضیح داد. او گفت: «جمعیت ایران از حدود ۴۰ میلیون نفر در دهه ۶۰ به حدود ۸۵ میلیون نفر در زمان کنونی رسیده است. محصولات کشاورزی زمانی زیر یک میلیون تن بود و حالا به بالای ۱۱۰ میلیون تن رسیده است. تعداد چاه‌ها در سال ۱۴۰۰ نسبت به سال ۱۳۶۰ حدود ۷۰۰ درصد افزایش داشت.»

نماینده مشاور راهبردی طرح احیا و تعادل‌بخشی آب‌های زیرزمینی گفت: «از نظر اقلیمی نیز ایران دچار کاهش بارندگی است. به طور تقریبی می‌توان گفت نسبت به قبل از سال ۱۳۷۵، ۱۲ درصد کاهش (معادل ۴۸ میلیارد مترمکعب آب) بارش داشتیم. این میزان کاهش بارندگی تقریبا ۲.۵ میلیارد مترمکعب نفوذ سالانه به آبخوان‌های کشور را کم کرد؛ بنابراین عملا منابع آب تجدیدپذیر ما کم می‌شود. برداشت‌های ما، اما همچنان به همان رویه است که باعث شده ۱۴۶ میلیارد مترمکعب کسری داشته باشیم.»

بیشترین چاه‌ها در کدام استان‌ها حفر شد؟

نماینده مشاور راهبردی طرح احیا و تعادل‌بخشی آب‌های زیرزمینی در بخش دیگری از این نشست درباره وضعیت استان‌ها از نظر حفر چاه پرداخت. او گفت: «به طور کلی ۳۰ درصد چاه‌های آب کشور طی ۱۲ سال گذشته کف‌شکنی یا جابه‌حایی شدند. ۵۰ هزار حلقه چاه کف‎شکنی در این بازه زمانی داشتیم. متوسط کف‌شکنی هر چاه ۴۰ متر است، یعنی سالانه به طور متوسط ۱۶۰ کیلومتر زمین را از این طریق حفر می‌کنیم.»

صفارزاده ادامه داد: «جابه‌جایی چاه هم یعنی یک چاه را می‌بندیم و در فاصله کمی دوباره حفر می‌شود. سالانه به طور متوسط ۸۲۰ کیلومتر هزینه به کشور تحمیل می‌شود.»

او توضیح داد: «۷۰ درصد کف‌شکنی چاه‌های کشور در سه استان فارس، اصفهان و کرمان صورت گرفته است. پس از آن هم خراسان رضوی بیشترین کف شکنی را دارد. یعنی مناطقی که فرونشست زمین، نمود بیشتری پیدا کرده است.»

پیش از این مرکز پژوهش‌های مجلس در گزارشی به وضعیت فرونشست زمین در ایران پرداخت. بر اساس این گزارش استان‌های اصفهان، تهران، کرمان و خراسان رضوی در معرض خطر شدید فرونشست فرار دارند.

تاکنون نیز بار‌ها گزارش‌های مختلفی از وقوع فرونشست در استان‌های اصفهان، فارس و خراسان رضوی منتشر شده است. مخاطره‌ای که با گذشت زمان افزایش پیدا می‌کند. با این حال برداشت‌ها از منابع آب زیرزمینی به همان سبک و روال گذشته است. یک نمونه بارز آن کشت محصولات آب‌بر در مناطقی است که خود با کمبود آب مواجه هستند.