وضعیت فعلی منابع آبی کشور چگونه است؟

اقتصاد۲۴-جمعیت ایران رو به پیری پیش می‌رود. بنابر پیش‌بینی‌های نهاد‌های دولتی تا ۳۰ سال دیگر حدود یک سوم جمعیت کشور سالمند خواهند بود. در همین حال، سیاستگذاری‌ها حول افزایش ازدواج و فرزندآوری است. اما سوال مهمی که با وضعیت فعلی منابع و مصارف آب مطرح می‌شود، این است که آیا ایران از نظر مصارف جدید آبی، ظرفیت جمعیت بیشتر را دارد؟ وضعیت فعلی منابع آبی کشور چگونه است؟

برداشت‌های بی‌رویه از منابع آب زیرزمینی، موجب بروز و گستردگی فرونشست زمین در ایران شده است. اگرچه فرونشست هم به وضعیت بحرانی رسیده، اما الگوی مصرف و برداشت‌ها کم و بیش به همان روال سابق است. در همین حال جمعیت جدیدی هم به کشور اضافه می‌شود که باید برای مصارف آبی این جمعیت جدید فکری کرد.

اخیرا مرکز ملی مطالعات راهبردی کشاورزی و آب اتاق ایران با همکاری تشکل‌های محیط زیستی و منابع طبیعی کشور، اندیشکده آب ایران و گروه آبانگاه نشستی با عنوان «ناکامی‌های پشت سر و آرزو‌های پیش رو» برگزار کرد.

افزایش جمعیت از نظر نیاز آبی امکان‌پذیر نیست

داودرضا عرب، نماینده مشاور آسیب‌شناسی طرح تعادل‌بخشی آب‌های زیرزمینی در این نشست گفت: «از منظر اجتماعی باید نرخ رشد جمعیت را برای مصارف آبی هم در نظر گرفت. از این جهت، جمعیت کشور زیاد و سیاست کلی اینگونه است که زیادتر هم شود.»

بیشتر بخوانید:فرونشست زمین به تخت جمشید رسید!

نماینده مشاور آسیب‌شناسی طرح تعادل‌بخشی آب‌های زیرزمینی ادامه داد: «در بخش آب این موضوع (افزایش جمعیت) امکان‌پذیر نیست، مگر اینکه سیاست‌ها عوض و برنامه‌ریزی شود. باید در نظر داشته باشیم بهای حرف‌های ما چقدر است.»

۱۰ کلانشهر در دشت‌های ممنوعه قرار دارند

داودرضا عرب در ادامه نشست گفت: «از ۱۸ کلانشهر رسمی و غیررسمی موجود، ۱۰ کلانشهر در دشت‌های ممنوعه و سه کلانشهر در دشت‌های آزاد-ممنوعه قرار دارند.»

او ادامه داد: «حالا شاید بگوییم این کلانشهر‌ها قبلا وجود داشتند، اما از ۲۴ شهر جدید، ۱۴ شهر در دشت‌های ممنوعه و ۱۰ شهر جدید در دشت‌های آزاد-ممنوعه در حال احداث است.»

احداث کارگاه‌ها و نیروگاه‌ها در دشت‌های ممنوعه بعد از انقلاب

نماینده مشاور آسیب‌شناسی طرح تعادل‌بخشی آب‌های زیرزمینی توضیح داد: «از ۲۳۷ کارگاه صنعتی با ۱۰۰ نفر نیروی کار و بیشتر با مصرف آب بیشتر از ۵۰۰ هزار مترمکعب در سال، ۱۲۳ کارگاه در دشت‌های ممنوعه و ۳۰ کارگاه در دشت‌های آزاد-ممنوعه واقع شده است.»

او ادامه داد: «از ۱۰۹ نیروگاه کشور، ۵۰ نیروگاه در دشت‌های ممنوعه و ۲۱ نیروگاه در دشت‌های آزاد-ممنوعه قرار دارند. از ۲۲۸ ناحیه در شهرک صنعتی با مصرف آب بیشتر از ۵۰۰ هزار مترمکعب در سال، ۱۱۴ شهرک صنعتی در دشت‌های ممنوعه و ۴۱ شهرک صنعتی در دشت‌های آزاد-ممنوعه قرار دارد.»

داودرضا عرب گفت: «انگار برای مکان‌یابی، اصلا مسئله آب مطرح نبود. این‌ها مواردی است که عمدتا بعد از انقلاب، مکان‌یابی شدند و اتفاقا در مواقع بحرانی به بهره‌برداری رسیدند یا مجوز گرفتند.»

دشت‌های ممنوعه ایران

نماینده مشاور آسیب‌شناسی طرح تعادل‌بخشی آب‌های زیرزمینی توضیح داد: «وضعیت بهره‌برداری دشت‌های ممنوعه کشور تا پایان اسفند سال ۱۳۹۸ اینگونه بود که از ۶۰۹ دشت محدوده مطالعاتی کشور، ۴۰۹ دشت در وضعیت ممنوعه قرار داشت.»

او گفت: «باید توجه داشت تعدادی دشت هم در نوبت هستند که به این لیست ممنوعه اضافه شوند؛ چراکه فرایند ممنوعه کردن دشت، طولانی است؛ بنابراین تعداد بیشتر از این هم می‌تواند باشد، ضمن آنکه این آمار مربوط به سال ۱۳۹۸ است.»

حدود نیمی از چاه‌ها غیرمجاز هستند

داودرضا عرب درباره وضعیت چاه‌ها کشور نیز توضیح داد: «اگر حدود یک میلیون حلقه چاه در کشور داشته باشیم، حدود نیمی از آن غیرمجاز است. حدود یک چهارم تخلیه آب از چاه‌ها، از طریق چاه‌های غیرمجاز صورت می‌گیرد.»

در ارائه‌ای که نماینده مشاور آسیب‌شناسی طرح تعادل‌بخشی آب‌های زیرزمینی داشت، آمده که ۲۴ میلیون نفر در ایران وابسته به کشاورزی هستند. ۴.۳ میلیون نفر از آن‌ها شاغل در بخش کشاورزی، ۱۵ میلیون امرار معاش می‌کنند و سایر افراد نیز مشاغل وابسته هستند. البته این آمار‌ها مربوط به سال ۱۳۹۷ است. به طور کلی سالانه حدود ۵.۶ میلیارد مترمکعب کسری مخزن در کشور داریم.»

شکل‌گیری اعتراضات با تداوم وضع موجود

او در بخش دیگری از این نشست گفت که در صورت تدوام وضع موجود شاهد موارد زیر خواهیم بود:

کاهش دبی و خشک شدن چشمه‌ها، قنات، چاه‌ها، رودخانه‌ها، تالاب‌ها و شوری اراضی.

به خطر افتادن اراضی باغات و از بین رفتن اراضی زراعی. حدود ۵.۵ میلیون هکتار از اراضی آبی کشور توسط منابع آب زیرزمینی آبیاری می‌شود و امکان خشک شدن بخش‌هایی از این اراضی (به ویژه باغات) به دلیل کاهش آب وجود دارد، مانند باغات پسته استان کرمان.

فرونشست زمین در بیش از ۳۰۰ دشت کشور (به عنوان زلزله خاموش) و آسیب دیدن به تاسیسات زیربنایی.

مهاجرت مردم و حاشیه‌نشینی در اطراف شهر‌های بزرگ متاثر از خشک شدن تدریجی منابع آب دشت‌ها و عدم امکان تامین آب برای شرب، بهداشت و اشتغال.

بروز ناهنجاری‌های سیاسی، اجتماعی و امنیتی به شکل آشوب‌های غیرمدنی و اعتراضات محلی بین بهره‌برداران بالادست و پایین‌دست منابع آبی.

تحت‌الشعاع قرار گرفتن امنیت کشور.

نماینده مشاور آسیب‌شناسی طرح تعادل‌بخشی آب‌های زیرزمینی گفت: «بنابراین مسئله آب و مدیریت آن فقط به یک وزارتخانه مربوط نیست.»

در حالی داودرضا عرب از فرونشست زمین به عنوان زلزله خاموش نام می‌برد که همین حالا استان‌های اصفهان، تهران، خراسان رضوی و کرمان در معرض شدید خطر فرونشست قرار دارند. پیش از این نیز مرکز پژوهش‌های مجلس در گزارشی نوشت که نرخ فرونشست زمین در ایران پنج تا هفت برابر متوسط جهانی است. بنا بر آمار‌های مرکز پژوهش‌های مجلس، ۲۴ میلیون نفر در ایران در معرض خطرات و آسیب‌های ناشی از فرونشست زمین هستند.