بحران آبی بیخ گوش کشور؛ ذخیره روی نقطه خطر صفر

اقتصاد۲۴- طی سال آبی ۱۴۰۲-۱۴۰۱ (ابتدای مهرماه سال ۱۴۰۱ تا آخر شهریورماه سال ۱۴۰۲) نیز میزان بارش دریافتی نسبت به سال آبی گذشته ۴ درصد افزایش و نسبت به میانگین بلندمدت ۱۴ درصد کاهش داشته است. بررسی وضعیت بارش در استان‌های مختلف کشور نیز حاکی از آن است که میزان بارش در فصل تابستان جز ۴ استان لرستان، اردبیل، بوشهر و خراسان شمالی در سایر استان‌ها نسبت به میانگین بلندمدت کاهش داشته است.

گزارش مرکز پژوهش‌های مجلس با این مقدمه اضافه می‌کند که میانگین دمای کشور در فصل تابستان نسبت به مدت مشابه سال گذشته ۱.۱ درجه سانتی‌گراد افزایش داشته است؛ از این رو با توجه به شاخص‌های مهم آب و هواشناسی در سه‌ماهه تابستان، در مناطق وسیعی از استان‌های واقع در فلات مرکزی و جنوب کشور خشکسالی شدید و بسیار شدید حاکم بوده است.

جنوب خراسان رضوی، بخش‌هایی از خراسان جنوبی، قسمت اعظم استان‌های سیستان و بلوچستان، کرمان، فارس و یزد خشکسالی بسیار شدید و بخش‌هایی از استان سمنان، قم، اصفهان، جنوب خوزستان و بوشهر خشکسالی شدید را تجربه کرده‌اند.

شاخص‌های خشکسالی

بررسی شاخص‌های خشکسالی نشان می‌دهد که در این مدت، تنها در بخش‌هایی از استان‌های گیلان، اردبیل، خراسان شمالی و خوزستان شرایط ترسالی حاکم بوده است. در خصوص حوضه‌های آبریز فرامرزی و مشترک در سه ماهه تابستان اغلب مناطق واقع در شرق و غرب کشور، بدون بارش و در برخی مناطق نیز بارشی کمتر از ۵ میلی‌متر داشته‌اند. تنها در شهریورماه، بخشی از مناطق مرکزی و شمال شرقی افغانستان بارش‌هایی رخ داده که اغلب کمتر از ۱۰ میلی‌متر بوده است. در دوره ۱۲ ماهه منتهی به شهریورماه سال ۱۴۰۲، در اغلب کشور‌های منطقه، خشکسالی خیلی شدید تا متوسط حاکم بوده است، به نحوی که شرق ترکیه، غرب افغانستان و اغلب مناطق ایران از این خشکسالی متاثر بوده‌اند. در سه ماهه فصل تابستان اغلب مناطق خاورمیانه، شرق دریای خزر و آسیای میانه در معرض خشکسالی کم تا خیلی شدید قرار داشته‌اند. به نحوی که در کشور عراق (خشکسالی متوسط تا شدید)، اغلب مناطق نیمه غربی افغانستان (خشکسالی شدید تا خیلی شدید)، نیمه شرقی افغانستان (خشکسالی خفیف تا نرمال)، نیمه شرقی ایران (خشکسالی شدید تا خیلی شدید) و نیمه غربی ایران (خشکسالی خفیف تا متوسط) حاکم بوده است. در همین زمان از کشور‌های همسایه تنها کشور ترکیه در شرایط ترسالی قرار داشته است.

بیشتر بخوانید:خبر نگران کننده از حجم ذخیره آب سدهای ایران

آثار اقدامات طالبان بر استان‌های شمال شرقی ایران

وقوع خشکسالی در کشور‌های همسایه شرقی ازجمله افغانستان در کنار برخی اقدامات سازه‌های این کشور روی رودخانه هیرمند، موجب کاهش چشمگیر آورد این رودخانه شده و با توجه به وابستگی منابع آب استان‌های شرقی به ویژه سیستان و بلوچستان به آب ورودی از رودخانه هیرمند، تامین آب این مناطق با چالش‌های جدی مواجه شده است. علاوه بر مشکلات مربوط به آب شرب، عدم تامین حقابه‌های زیست محیطی، باعث ایجاد کانون‌های گردوغبار در این مناطق شده و در کنار کمبود جدی آب شرب، زندگی مردم را با چالش‌های بسیاری مواجه کرده است.

همچنین کاهش میزان بارش و حاکم بودن شرایط خشکسالی در کشور‌های همسایه غربی (عراق) نیز موجب کم شدن ورودی تالاب‌ها و همچنین وضعیت نامطلوب اروندرود شده و با ایجاد کانون‌های گردوغبار و نفوذ به داخل کشور، استان‌های واقع در مناطق غربی و در برخی موارد بخش‌های گسترده‌ای از کشور درگیر این معضل می‌شود.

وضعیت بحرانی سد‌های ایران

در خصوص وضعیت سد‌های کشور، بیشترین درصد اختلاف ذخیره با سال گذشته تا آخر شهریورماه مربوط به سد زاینده‌رود در استان اصفهان است که با ۴۴۱ میلیون مترمکعب ذخیره، ۱۵۴ درصد بیشتر از سال قبل ذخیره آب دارد. با وجود اختلاف فراوان با سال گذشته تنها ۳۶ درصد از حجم مخزن این سد تا آخر شهریورماه پر بوده است.

در استان سیستان و بلوچستان، چاه نیمه‌ها با ۴ درصد میزان پرشدگی، نسبت به مدت مشابه سال گذشته ۶۸ درصد کاهش داشته و در شرایط بحرانی قرار دارند. ذخایر سد‌های استان‌های فارس، کرمانشاه، هرمزگان و خراسان رضوی نیز افت محسوس داشته که این موضوع باعث کاهش سهم منابع آب سطحی در تامین مصارف داشته و اغلب دچار تنش آبی به خصوص آب شرب بوده‌اند. سد‌های واقع در استان گلستان و داراب (شهرستان واقع در استان فارس) عملا خالی بوده و ذخیره آن‌ها صفر است. همچنین وضعیت سد‌های دوستی و طرق در استان خراسان رضوی با حدود ۸ درصد پرشدگی بحرانی ارزیابی می‌شود.

شرایط دشوار تامین آب شرب

بررسی آمار مربوط به بخش آب و هواشناسی حاکی از آن است که میزان بارش در فصل تابستان نسبت به میانگین بلندمدت دوره مشابه، ۲۲ درصد کاهش داشته است این موضوع به همراه افزایش ۱.۱ درجه سانتی‌گرادی میانگین دمای هوای کشور، در مجموع منجر به وقوع شرایط دشوار به ویژه از منظر تامین آب شرب در کشور شد.

همچنین شاخص‌های مهم هواشناسی در ۱۲ ماهه منتهی به شهریورماه سال ۱۴۰۲ (سال آبی ۱۴۰۲-۱۴۰۱) بیانگر افزایش ۴ درصدی بارش نسبت به سال آبی قبل است، اما نسبت به میانگین بلندمدت کشور همچنان با کاهش بارش و خشکسالی مواجه بوده است. این امر حاکی از آن است که در مقایسه با میانگین بلندمدت، وضعیت کماکان مطلوب نبوده و چالش‌های اساسی مدیریت منابع آب کشور به قوت خود باقی خواهد ماند و لزوم تجدیدنظر در برخی سیاستگذاری‌های کلان بخش آب، مضاعف خواهد بود.

کاهش بارش و وقوع خشکسالی در فصل تابستان، منجر به وقوع مشکلات فراوان در تامین آب شرب بسیاری از شهر‌ها و روستا‌های کشور شد که اجرای طرح‌های اضطراری آب‌رسانی تا حدی در کنترل و مدیریت شرایط موثر واقع شد. در شرق کشور، کاهش شدید ذخایر چاه نیمه‌ها در استان سیستان و بلوچستان که منبع اصلی تامین آب شرب منطقه سیستان و بخش قابل توجهی از شهر زاهدان بوده و کامل به منابع آب ورودی از افغانستان وابسته است، مشکلات عدیده‌ای را در تامین آب شرب این مناطق در فصل تابستان ایجاد کرد. جهت مدیریت بحران ایجاد شده در این مناطق، اجرای طرح‌های اضطراری آب‌رسانی و تامین آب ازجمله حفر چاه‌های متعدد، در دستور کار قرار گرفت.

پیش‌بینی بحران آب شرب در سیستان و بلوچستان

با توجه به افت شدید حجم چاه نیمه‌های سیستان، تداوم بحران تامین آب شرب در منطقه سیستان و تا حدی شهر زاهدان برای نیمه دوم سال جاری نیز مورد انتظار است. از آنجایی که رفع چالش‌هابلندمدت است، باید توجه داشت که پدیده زیست محیطی ازجمله گردوغبار در مناطق غربی و شرقی کشور نیازمند برنامه‌ریزی بوده و این‌که عمدتا در ماه‌های آتی، پدیده گردوغبار مشابه سال‌های قبل رخ بدهد، لذا آمادگی و اطلاع‌رسانی در این مورد باید در دستور کار قرار گیرد.
نقشه راهی وجود ندارد.

بیشتر بخوانید:سد‌های کشور همچنان درگیر ناهنجاری شدید آبی

در فصل تابستان، در حوضه‌های آبریز فرامرزی و مشترک واقع در شرق و غرب کشور نیز کاهش بارش و افزایش دما منجر به وقوع خشکسالی در این مناطق شده است. متاسفانه عدم وجود نقشه راهی مشخص و جامع در زمینه مدیریت منابع آب مرزی ورودی و خروجی کشور به چالش‌های ذی‌ربط دامن زده و در برخی موارد ناهماهنگی‌ها و موازی‌کاری‌ها نیز موجب هدررفت سرمایه‌های ملی شده است.

۷۵ درصد اعتبارات بخش آب پرداخت نشد

در خصوص وضعیت تامین اعتبارات بخش آب طی سه ماهه دوم سال ۱۴۰۲، حدود ۲۳ درصد از اعتبارات مصوب سال جاری طی سه ماهه تابستان به این بخش تخصیص یافته که با احتساب میزان تخصیص صورت گرفته در فصل بهار این عدد به ۲۶ درصد رسیده است. عمده اعتبارات تخصیص یافته نیز مربوط به طرح‌های ساختمان سد، آب‌رسانی و ایجاد تاسیسات فاضلاب بوده است. مرکز پژوهش‌های مجلس عنوان کرده که بی‌نظمی‌های توزیع اعتبارات در بخش‌های مختلف، ازجمله در بخش آب، مسبوق به سابقه بوده و این امر قطعا به عدم قطعیت‌های موجود دامن خواهد زد. توزیع نامتوازن و موکول شدن تخصیص حدود ۷۵ درصد از اعتبارات مصوب به نیمه دوم سال، موجب بروز برخی مشکلات ازجمله عدم امکان برنامه‌ریزی صحیح برای اجرای طرح‌ها، وضعیت نامطلوب مشاوران و پیمانکاران، عدم پایبندی به برنامه زمانبندی اجرای پروژه‌ها و طرح‌های عمرانی و همچنین ایجاد ابهام در بودجه‌ریزی سال آینده خواهد شد.

وقایع مهم آب در تابستان ۱۴۰۲

وقایع مختلف رخ داده در بخش آب بسته به میزان اهمیت آنها، وضعیت این بخش را در موضوعات مختلف سازه‌های مدیریتی، تنش‌های آبی، سرمایه‌گذاری و ... نمایان‌تر کرده و اطلاع از آن‌ها به شناخت بهتر وضعیت این بخش کمک می‌کند. در همین راستا برخی وقایع مهم بخش آب در سه ماهه دوم سال جاری به شرح ذیل است:

-بحرانی‌تر شدن وضعیت تامین آب شرب در مناطق جنوب شرق کشور به ویژه استان سیستان و بلوچستان (عدم رهاسازی حقابه ایران از رودخانه هیرمند از سوی افغانستان و اعتراض رسمی کشور نسبت به این موضوع)

-وضعیت بسیار بحرانی دریاچه ارومیه در فصل تابستان و خشک شدن قریب به صد درصدی آن

-وقوع سیل در چندین استان ازجمله سیستان و بلوچستان، خراسان شمالی، اردبیل و برخی شهر‌های واقع در نوار شمالی کشور ازجمله رخداد سیل شدید در شهر آستارا و ایجاد خسارات فراوان

-اجرای طرح‌های اضطراری آب‌رسانی در شهر‌ها و روستا‌های دارای تنش آب شرب

-اعتراض کشور‌های آسیای میانه به سیاست‌های آبی افغانستان و تشدید بحران آبی منطقه با تکمیل کانال قوش‌تپه