پشت پرده ارزان‌ترین بنزین دنیا در ایران

اقتصاد۲۴-«اگر می‌خواهید قیمت بنزین را دلاری کنید، پس حقوق‌ها را هم دلاری کنید، بنزین ایران ارزان نشده بلکه پول ملی بی‌ارزش شده». این یک خط، خلاصه واکنش مخاطبان به مقایسه سایت گلوبال پترول پرایس درباره قیمت بنزین کشور‌ها بود که در فضای مجازی بازتاب گسترده‌ای داشت.

طبق گزارش این وب‌سایت (تصویر ۱)، هم‌اکنون قیمت هر لیتر بنزین در ایران، ۰.۰۲۹ دلار آمریکاست و در مقایسه با کشور‌هایی که در فهرست ارزان‌ترین قیمت بنزین قرار دارد، در صدر ایستاده است.

اختلاف قیمت بنزین با قیمت صادراتی آن باعث شده که طبق آمار کنفرانس بهینه‌سازی ایران، دهک دهم جامعه (ثروتمندترین دهک) ۱۷.۵ برابر دهک اول یارانه بنزین دریافت کرده و با تعمیق ناترازی بنزین، در سال ۱۴۰۲ حدود ۳ میلیارد دلار از درآمد دولت بابت واردات این فرآورده کم شود.

اما در ایران پیش‌تر دو تجربه اصلاح قیمت بنزین دو تاثیر متفاوت بر روند مصرف گذاشته است. در تجربه هدفمندی یارانه‌ها با اجرای سیاست‌های مکمل غیرقیمتی «روند مصرف» بنزین کاهش یافته و حدود ۱۰۰ میلیارد دلار صرفه‌جویی ارزی نصیب کشور شد و در تجربه آبان ۹۸، شوک‌درمانی به جز تاثیر مقطعی بر کاهش مصرف (آن هم با کمک کرونا) نتیجه‌ای در کنترل مصرف بنزین نداشت (اطلاعات بیشتر).

بیشتر بخوانید:قیمت بنزین برای سال ۱۴۰۳ اعلام شد

اما ارزش دلاری قیمت بنزین، شاخص مناسبی برای مقایسه نیست و بهتر است از شاخص «سرانه حقوق نسبت به قیمت بنزین» برای مقایسه استفاده شود که البته تاییدکننده ارزان بودن «قیمت نسبی» بنزین در ایران است.

طبق گزارش مرکز مطالعات زنجیره ارزش (تصویر ۲)، هر شهروند قادر به خرید بیش از ۱۵۰ لیتر بنزین در روز است. این در حالی است که هر شهروند آمریکایی با درآمد سرانه‌ی بیش از ۱۹ برابر هر ایرانی، توانایی خرید ۱.۳ برابر این مقدار را دارد.

طبق آمار ترازنامه انرژی، سهم هزینه‌های انرژی در سبد هزینه خانوار شهری ۳.۹ درصد است درحالیکه سهم کل هزینه‌های غیرخوراکی حدود ۷۵ درصد سهم دارد. این آمار به خوبی نشان می‌دهد که انرژی ارزان در سبد هزینه خانوار نقش جبران‌کننده برای سایر هزینه‌ها از جمله خودرو و مسکن گران را ایفا می‌کند.

کارشناسان در مواجهه با خبر سایت گلوبال پترول پرایس واکنش متفاوتی داشته‌اند که بعضا صرفا سلبی بوده است. سیدیاسر جبرئیلی رئیس مرکز ارزیابی مجمع تشخیص مصلحت در این باره می‌گوید: دوران این شعبده‌بازی‌ها به پایان رسیده است. تاریخ‌مصرف متوسل شدن به «دلار گران» برای ارزان‌نمایی و سپس گران‌سازی بنزین در ایران تمام شده است. پیشنهاد می‌کنم همان خط جدید و جذاب ناترازی را دنبال کنید که هنوز می‌تواند مدتی به کار ِگران‌سازی بیاید.

اما مرتضی زمانیان استاد دانشگاه صنعتی امیرکبیر با اشاره به واقعی‌بودن مشکل بحران انرژی در ایران می‌گوید: اصلاحات یک ترکیب و تدریجی از این مجموعه راهکار‌ها را می‌طلبد که ممکن است در بخش‌هایی از آن، قیمت هم بخواهد اصلاح شود و در بخش‌هایی هم نباید اصلاح شود، یعنی همه‌چیز هم قیمت نیست و باید بسته‌ای از راهکار‌های غیرقیمتی و قیمتی را به کار گرفت.

به نظر می‌رسد جبران ناکارآمدی‌ها با انرژی ارزان یک زیست اقتصادی و یک تعادل هزینه و درآمدی برای اقشار مختلف ایجاد کرده که البته نه تنها نتیجه ملموسی در افزایش رفاه خانوار‌ها نداشته بلکه کشور را در لبه پرتگاه بحران انرژی قرار داده است. برای تغییر معادله فعلی و تولید ثروت از انرژی، هیچ راهکار تک‌خطی وجود ندارد. مسئله پیچیده است و راهکار حل آن نیازمند «برنامه جامع» است.

در مجموع هر چند قیمت نسبی انرژی در ایران ارزان است، اما این قیمت پایین، جبران ناکارآمدی‌هایی بوده که حکمرانی غلط بر سبد هزینه مردم تحمیل کرده است. به عنوان مثال معادله «خودروی ارزان» و «سوخت گران» در ایران برعکس دنیاست و نمی‌توان هم خودروی گران و با مصرف ۲ برابر استاندارد جهانی به مردم عرضه کرد و هم بنزین گران.