بحران خشکسالی در فارس

اقتصاد۲۴- انتشار فیلمی در شبکهٔ مجازی که ماهیان رودخانهٔ کر را در حال خفه شدن و جان دادن در گل‌ولای نشان می‌داد یک‌بار دیگر توجه‌ها را به وضعیت وخیم رودخانه «کُر» در استان فارس جلب کرد. براساس پیگیری و بررسی ها میزان خشکی رودخانه‌ای که تا یک دههٔ گذشته بیش از ۹۰ درصد آب تالاب بختگان را تأمین می‌کرد، به‌حدی است که پل‌های تاریخی احداث‌شده بر این رودخانه به تمامی خارج از آب قرار دارند و همچنین بستر رودخانه در بسیاری نواحی پایین‌دست، سطحی سنگلاخی و خشک شده است. به‌گفتهٔ کارشناسان، سدسازی‌های مکرر و رها نشدن حقابهٔ رودخانه، برداشت بیش از حد از رواناب‌ها و آب‌های سطحی مجاور رودخانه، همچنین کشت روزافزون برنج در حاشیهٔ رودخانه، مرگ تدریجی کر را رقم زده است.

شهریور ۱۳۹۴ خبری تکان‌دهنده در رسانه‌های محلی استان فارس منتشر شد: «آخرین امید احیای بختگان از بین رفت و بزرگترین رودخانهٔ فارس خشک شد.»

رودخانهٔ کر در استان فارس پس از عبور از سد درودزن، وارد دشت را مجرد می‌شود. این رودخانه وارد بخش کربال در شهرستان شیراز می‌شود و سپس به دریاچه بختگان می‌ریزد. طول رودخانهٔ کر تا دریاچه بختگان ۲۸۰ کیلومتر است و بزرگترین رودخانهٔ استان فارس به‌شمار می‌رود. براساس اخبار منتشرشده در آن زمان، ۱۳۰ لاک‌پشت از خطر تلف شدن نجات پیدا کردند، اما تعداد قابل‌توجهی از ماهیان رودخانه از بین رفتند.

خسارات زیستی غیرقابل‌جبران، شیوع و جهش بیماری‌های صعب‌العلاج در پی انتشار ریزگرد و آلودگی‌ها، مهاجرت اجباری و تبعات ناشی از آن که از دایرهٔ محاسبات سود و زیان خارج است

«حمزه ولوی»، مدیرکل وقت محیط زیست استان فارس، همان زمان اعلام کرده بود بخش‌هایی از این رودخانه در پایین‌دست کربال مدت‌هاست که به‌دلیل خشکسالی در فصول مختلف آبی در آن جریان ندارد. «متأسفانه به‌دلیل وجود سد ملاصدرا و درودزن، آبی در داخل این رودخانه نمی‌ریزد و از قسمت پل خان به سمت پایین و دشت مرودشت، رودخانهٔ کر به‌طور کامل خشک است. آبی که در این قسمت‌ها رها می‌شود، به‌دلیل کشاورزی‌های گسترده‌ای که اطراف رودخانه است صرف کشاورزی می‌شود. ازاین‌رو، معمولاً رودخانهٔ کر طی این چندسال با توجه به خشکسالی‌ها خشک بوده است.»

بیشتر بخوانید:شب‌نشینی گاندو‌های مردابی/روایت میدانی از مزرعه پرورش تمساح پوزه کوتاه در سواحل مکران

به‌گفتهٔ او، برخی از حوضچه‌های اطراف رودخانهٔ کر به مقدار بسیار کمی آب دارد که این‌هم به‌دلیل آبی است که برای کشاورزی از سد‌ها رها می‌شود: «میزان آب‌های ذخیره‌شده در پشت سد‌های ملاصدرا و دورزن، نیز بسیار کم است و آبی که وجود دارد فقط صرف کشاورزی می‌شود و مابقی هم حجم مردهٔ سد‌هاست. متأسفانه تعداد قابل‌توجهی چاه در اطراف این رودخانه وجود دارد که رمق تمام آب‌های زیرزمینی این محدوده را گرفته است.»

آخرین امید بختگان

این اتفاق در شرایطی رخ داد که تنها آب جاری که وارد دریاچه بختگان به‌عنوان دومین دریاچهٔ بزرگ ایران می‌شد، آب رودخانهٔ کر بود که ۹۰ درصد آب بختگان را تأمین می‌کرد.

سال ۹۷ و در پی سیلاب فراگیر روز‌های آخر اسفند و نخستین روز‌های فروردین ۱۳۹۸ چشم رود کُر، بعد از چندسال و فقط به‌واسطهٔ بارندگی، به آب روشن شد.

براساس آمار رسمی وزارتخانهٔ جهادکشاورزی سالانه بیش از دو میلیون و ۸۰۰ هزار تن محصولات کشاورزی در محدودهٔ رودخانهٔ کر تولید می‌شود و همین موضوع یکی از دلایل اصلی خشک شدن آب کر است. شهریور ۱۴۰۰، اما خبری دوباره اذهان عمومی را به کر جلب کرد. ایسنای استان فارس در خبری اعلام کرد: «با توجه به خشکسالی‌های سال‌های اخیر در استان فارس و اقلیم کشور ایران، رودخانهٔ کر که سرمنشأ اصلی تأمین آب استان فارس است، رو به خشکی کامل رفته و نبود نظارت بر کشت بی‌رویهٔ برنج در مناطق بالادستی از جمله منطقهٔ کامفیروز و درودزن توسط ارگان‌های مربوط و با توجه به تذکرات متعدد توسط اداره‌کل محیط زیست فارس بر این امر و همچنین برداشت بی‌رویهٔ آب توسط پمپ‌های سیار موجود در منطقه، با کم‌آبی سد درودزن که از مهمترین منابع تأمین آب شرب شهرستان‌های شیراز، مرودشت، بیضا و زرقان و همچنین تالاب بختگان است، روبه‌رو هستیم.»

بحران در «کر»

مرداد امسال، اما شرایط بیش‌ازپیش برای این رودخانه سخت و وخیم شد. ایسنا بار دیگر نوشت: «بُحرانی شدن وضعیت رودخانهٔ کر» حالا و با گذشت حدود پنج سال، وضعیت این رودخانه به سطحی از بحران رسیده که به‌نظر دیگر آبزیان توان زندگی در آن ندارند. در پیگیری «پیام ما» هیچ‌یک از مسئولان استانی دربارهٔ وضعیت این رودخانه پاسخی نمی‌دهد.

رودخانهٔ کر که سرمنشأ اصلی تأمین آب استان فارس است، رو به خشکی کامل رفته و نبود نظارت بر کشت بی‌رویهٔ برنج در مناطق بالادستی از جمله منطقهٔ کامفیروز و درودزن از جمله دلایل آن است.

اما «سیروس زارع»، فعال محیط زیست اهل استان فارس، در مورد وضعیت کر می‌گوید: «دِبی‌پایه‌ٔ رودخانهٔ کُر در شرایط بارشی معمولی ٣۵ متر بر ثانیه و تقریباً معادل یک میلیارد و ۷۰۰ مترمکعب آورد آب سالانه در شرایط نرمال است. طی سال‌های دهه‌ٔ ۳۰، مطالعات اولیه روی این رودخانه انجام شد و پس از بررسی‌های کارشناسان پیشنهاد احداث سد درودزن با طرح توجیهی کنترل طغیان سیلاب‌های فصلی برای آبیاری ٣٨ هزار هکتار از اراضی زراعی دشت کربال مطرح و تأیید شد. در زمان ساخت این سد همان زمان توافقی انجام می‌شود از این قرار که در هیچ شرایطی نباید ورودی آب به تالاب‌های انتهایی رودخانهٔ کر، کمتر از دو متر بر ثانیه شود و این نشانگر دانش و آگاهی لازم متولیان طبیعت این آب و خاک بوده است. متأسفانه، اما پس از احداث این سد و در سال‌های پس از آن توافق متولیان وزارت نیرو با محیط زیست، احداث دو سد سیوند و ملاصدرا، مانند طنابی مسیر حیات کُر را مسدود کرد و آن رودخانه، به‌سمت نابودی سوق داده شد.»

بیشتر بخوانید:فاجعه رودخواری سیستمی در مشهد/ تاخت و تاز انبوه‌سازان و برج‌سازان در عرصه رودخانه «چهل بازه»

به‌گفتهٔ او، مجموعه‌ای از اقدامات مانند سدسازی و برداشت‌های بی‌رویه، این وضعیت را برای کر ایجاد کرده است: «متأسفانه ما فراموش کردیم که تمدن چندهزارسالهٔ هخامنشیان به برکت و در مجاورت این رود در جنوب کوه رحمت (مهر) ایجاد شده است؛ همان تمدنی که همین حالا شواهد آن مایهٔ فخر و مباهات ماست. حال پس از قرن‌ها، با ارائه‌ٔ خدمات اکوسیستمی این رود بالغ بر ۱۵۰ روستا را از محل پل خان تا انتها، در حاشیه‌ٔ خود پناه داده بود و به‌لحاظ عملکردی در انتهای حوضهٔ آبی با کمترین خسارت زیستی به تالاب‌ها، سومین تولیدکنندگان برنج بعد از استان‌های شمالی و مقام اول تولید گندم با توجه به مقیاس سطح بر عملکرد در منطقه‌ای به وسعت کربال را به خود اختصاص داده بود: «طی قرن‌ها به شکل‌گیری بزرگترین انجیرستان دیم طبیعی دنیا در مجاورت شهر‌های استهبان و نیریز و حومه‌های این شهر‌ها انجامیده بود که بنابه گفتهٔ مراجع معتبر جهانی در حوزه‌ٔ پرنده‌نگری یک درصد از پرندگان خاورمیانه در تالاب‌های سه‌گانه پی‌آب این رودخانه ثبت شده است. متأسفانه طی سال‌های اخیر، عدم مدیریت صحیح آب خصوصاً در این رودخانه با توسعه‌ٔ کمی کشاورزی در بالادست رودخانه، بارگذاری بیش از ظرفیت اکولوژی، پروژهٔ خشک شدن مسیر اصلی رودخانه را رقم زد. این رودخانه روزی مظهر پاکی و جان بخشی بود، اما امروز در سایهٔ بی‌توجهی و نظارت لازم در زمینهٔ سلامت جریان آبی، به کانالی مملو از زباله، آب آلوده و متعفن تبدیل شده است. البته عوامل زیادی دست‌به‌دست هم داده‌اند تا وضعیت رودخانهٔ کر را امروز در چنین نقطه‌ای می‌بینیم. ایجاد لاگون‌های تبخیر پتروشیمی شیراز در حریم و حاشیهٔ این رودخانه نیز به تشدید آلودگی‌ها دامن زده است. انتظار می‌رفت متولیان کنترل و پایش محیط زیست نسبت به سلامت این خشکرود توجه و اهمیت درخوری نشان می‌دادند تا شاهد آلودگی در این سطح و مقیاس نبودیم.

تخریب بیش‌ازتوسعه

او معتقد است که توسعه‌ٔ ایجادشده در بالادست رودخانهٔ کُر با تخریب‌هایی که در پایین‌دست ایجاد شده، هیچ‌گاه برابری نمی‌کند و هزینه‌ٔ سنگین سدسازی بار مضاعفی به بیت‌المال تحمیل کرده است: «خسارات زیستی غیرقابل‌جبران، شیوع و جهش بیماری‌های صعب‌العلاج در پی انتشار ریزگرد و آلودگی‌ها، مهاجرت اجباری و تبعات ناشی از آن که از دایرهٔ محاسبات سود و زیان خارج است نیز از دیگر نکاتی است که درنتیجه بی‌توجهی به حوزهٔ محیط زیست جامعه باید متحمل شود. تا زمانی که مدیریت منابع آبی اولویت متولیان آب نباشد و آب به‌عنوان کالا در بازار مصرف توسط متولیان به فروش می‌رسد، رودخانه‌ها، چشمه‌ها، کاریز‌ها (قنات‌ها) ارزش زیستی و جایگاه خود را از دست می‌دهند و اعداد و ارقام دریافتی متولیان آب سقف ارزش‌گذاری لحاظ می‌شود و میزان دریافت نقدینگی از فروش آب اولویت دستگاهی قرار می‌گیرد تا این تفکر بر مدیریت منابع آبی حاکم باشد که دیگر رودخانه‌ای با جریان طبیعی یافت نخواهد شد.»

«ابراهیم مطهری»، کارشناس آب، نیز در مورد این رودخانه می‌گوید: «رود‌های کر و سوند مهمترین رودخانه‌های حوضهٔ آبریز بختگان (در استان فارس) هستند که نقش مهمی در توسعهٔ کشاورزی استان و تغذیهٔ دریاچه‌های بختگان و طشک دارند. واقعیت این است که طی دهه‌های اخیر این دو رود با بحران کم‌آبی و حتی خشکیدن مواجه شده‌اند. این پدیده سبب به‌هم خوردن زیست‌بوم منطقه و بروز کاستی‌های اجتماعی، بهداشتی و محیط زیستی شده است.»

به‌گفتهٔ او، در سال ۱۳۹۷ مطالعهٔ جامعی بر این حوضه‌های آبریز انجام شده است که در آن کوشش شده تأثیر تغییراقلیم و ساخت سد‌های درودزن، ملاصدرا و سیوند بر کاهش آورد رودخانه‌های کر و سیوند مشخص شود: «دوره‌های خشکسالی و ترسالی رخ‌داده در بازهٔ زمانی ۱۳۵۲ تا ۱۳۹۷ در حوضهٔ آبریز بختگان با استفاده از شاخص‌های بارش و رواناب استاندارد‌شده مشخص شده است. به کمک نرم‌افزار آر-استودیو از آزمون من-کندال جهت تعیین روند متغیر‌های اقلیمی، آورد رودخانه در هشت ایستگاه هیدرومتری و همچنین مقادیر ورودی، خروجی و حجم آب موجود در مخزن سد‌ها استفاده شده است. بررسی متغیر‌های اقلیمی نشان می‌دهد که تغییرات بارش نقش بسیار مهمی در نوسان دبی رودخانه‌های حوضهٔ آبریز بختگان دارد. با شروع خشکسالی اقلیمی از سال ۱۳۸۷ به این‌سو، مقدار بارش به میزان ۴۷ درصد و آبدهی رودخانه‌ها به میزان بیش از ۷۰ کاهش یافته است. افزایش حدود ۶۳ درصدی وسعت زمین‌های کشاورزی از سال ۱۳۸۷ به این سو پیرامون سرچشمهٔ رودخانهٔ کر و سیوند همراه با تغییراقلیم منجر به خشکیدن رودخانه‌های حوضهٔ آبریز بختگان شده است.»