دیو فرونشست زیر پای آثار تاریخی؛ فرونشست‌های محوطه تاریخی مرودشت به ۲۰ سانتی‌متر رسید

اقتصاد۲۴- تصویر تلخ از بحران فرونشست‌ها بر کسی پوشیده نیست، اما کارشناسان می‌گویند هیچ اقدامی برای کاهش این آسیب‌ها به ویژه در مناطق دارای ظرفیت‌های تاریخی و باستانی انجام نمی‌شود. در نبود برنامه‌ریزی‌ها، فرونشست‌های محوطه تاریخی مرودشت در شیراز به ۲۰ سانتی‌متر رسیده و حتی در استان مازندران به عنوان یکی از مناطق سبز و پربارش کشور سالانه ۱۰ سانتی‌متر فرونشست رخ می‌دهد. واقعیت تلخ هم این است که حتی در برنامه توسعه هفتم یک کلمه درباره فرونشست‌ها بیان نشده و اگر همین حالا اقدام خاصی در این باره صورت نگیرد، طی ۵ تا ۱۰ سال آینده زوال تدریجی نماد‌های فرهنگی کشور رقم خواهد خورد.
در مطالعات اخیر از دشت مرودشت و بخشی‌هایی از محدوده دشت شیراز طی حدود ۱۵ سال اخیر، همه دشت مرودشت درگیر پدیده فرونشست شده و وسعت و سرعت آن در این دشت پیشرفت قابل‌توجهی داشته است. در این باره «محمد درویش»، پژوهشگر و کنشگر محیط‌زیست به «ایلنا گفته» است که «در حال حاضر بخش بزرگی از دشت مرودشت که شامل قلمروی بزرگ پاسارگاد، تخت جمشید، نقش رستم می‌شود با فرونشست بیش از ۱۵ تا ۲۰ سانتی متری مواجه است.»

برای فرونشست‌ها بودجه نمی‌دهند

رئیس بخش زلزله‌شناسی مهندسی و خطرپذیری مرکز تحقیقات راه، مسکن و شهرسازی هم در یادداشتی تاکید کرده «شکاف و ترک‌های فرونشستی واضح در محدوده تخت جمشید و نقش رستم ایجاد شده است.»‌
البته به گفته «علی بیت‌اللهی»، این وضعیت به آثار تاریخی فارس محدود نیست و بنا‌های تاریخی دیگر شهر‌ها نیز به دلیل پدیده فرونشست در معرض خطر نابودی‌اند به طوری که از مساحت حدود ۳۱ هزار هکتاری بافت‌های تاریخی، حدود ۵۲ درصد در پهنه‌های فرونشستی قرار دارند. همچنین از حدود ۶۳ سایت ثبت‌شده جهانی در ایران، ۲۷ سایت از جمله میدان نقش‌جهان و مسجد شاه در اصفهان و تخت جمشید، پاسارگاد و نقش رستم در فارس با خطر فرونشست زمین مواجه‌اند.

بیت‌اللهی در توضیح بیشتر و دلیل این که با وجود تمامی این هشدار‌ها چرا اقدامی انجام نمی‌شود یا اگر هست نتایج آن قابل مشاهده نیست به «پیام ما» می‌گوید: «پاسخ این سوال دقیقا این است که هیچ اقدامی نمی‌شود تا اثر آن مشخص باشد. سند این استدلال و ادعا هم این است که در متن برنامه هفتم که مجلس فعلی آن را بررسی کرده با وجودی که از تعدادی نمایندگان درخواست عاجز کردیم که بندی را به برای فرونشست زمین به این برنامه اضافه کنند، اما با جست و جوی ساده از واژه فرونشست در فایل این برنامه، حتی یک کلمه هم پیدا نخواهد شد.»

او معتقد است برای این که کاری در این باره انجام شود، لازم است نهاد‌هایی که فلکه تنظیم بودجه را در اختیار دارند، برای کاهش خطرات فرونشست زمین اعتبار تخصیص دهند وگرنه همه ما بلدیم شعار دهیم و برنامه تعریف کنیم، اما بدون تامین اعتبارات چه کاری از پیش می‌رود؟»
این کارشناس به مصوبهٔ قانونی در این باره هم اشاره می‌کند و می‌گوید: «در قانون مدیریت بحران، بند ز، ماده ۱۴، ۴ جزء درباره فرونشست زمین قرار گرفته و از سال ۹۸ هم مصوب و ابلاغ شده، اما تا همین حالا هم یک ریال بودجه به آن تخصیص پیدا نکرده است و عملا کار خاصی برای کاهش خطرات فرونشست انجام نمی‌شود.»

همه استان‌ها، درگیر فرونشست

رئیس بخش زلزله‌شناسی مهندسی و خطرپذیری مرکز تحقیقات راه، مسکن و شهرسازی با تاکید بر این که اکنون همه استان‌ها دچار فرونشست شده‌اند، بیان می‌کند: «علاوه بر تخت جمشید، نقش‌رستم، میدان نقش جهان، آثار تاریخی در بسیاری از نقاط کشور از جمله اصفهان، یزد، مشهد، کرمان و حتی مازندران تحت‌تاثیر این پدیده قرار گرفته‌اند. حتی در استان شمالی کشور (مازندران) با آن جغرافیای سبز و بارندگی‌ها خوب ۱۰ سانتی‌متر در سال فرونشست وجود دارد. این در حالی است که فرونشست‌ها علاوه بر آثار باستانی، شریان‌های حیاتی انتقال انرژی و نیرو از جمله گاز، آب و… را هم تحت تاثیر قرار می‌دهد، آن هم در حالی که ۴۹ درصد جمعیت ایران روی پهنه‌های فرونشست یا در جوار زون‌های فرونشست زندگی می‌کنند.»

به گفتهٔ بیت‌اللهی، بحرانی که فرونشست‌ها می‌توانند در بخش‌های مختلف رقم بزنند مهم، اما این مساله به ویژه درباره آثار تاریخی بیشتر مورد توجه است. دلیلش هم این است که شکاف و آسیب‌پذیری این ابنیه‌های تاریخی قابل ترمیم و نوسازی نیست. چون ارزش آثار تاریخی در حفظ ماهیت خودشان است. مثال این وضعیت ارگ بم است که به دلیل زلزله تخریب شد و آن را بازسازی می‌کنند، با این حال دیگر آن حال و هوای تاریخی را ندارد.

تکرار سرنوشت

کارشناسان تاکید می‌کنند فرونشست زمین در مناطق تاریخی ایران از جمله پاسارگاد می‌تواند خطرات قابل توجهی را برای حفظ این آثار باستانی به همراه داشته باشد، از جمله ناپایداری سازه. چون جابه‌جایی و ته‌نشینی ناهموار زمین زیر بنا‌ها به دلیل فرونشست منجر به ناپایداری سازه‌ای و احتمال ریزش این بناهاست و همچنین می‌تواند شکاف‌هایی در دیوارها، کف‌ها و پایه بنا‌ها ایجاد کند و یکپارچگی و زیبایی‌شناسی آن‌ها را به خطر بیندازد.

بیشتر بخوانید: فاجعه مخفی تراکم‌فروشی؛ ۱۰ منطقه تهران روی گسل‌های اصلی قرار دارند

از سوی دیگر آسیب آب هم این بنا‌های تاریخی را تهدید می‌کند به این دلیل که فرونشست می‌تواند الگو‌های زهکشی طبیعی اطراف بنا‌ها را تغییر دهد و منجر به تجمع آب و آسیب احتمالی آب به سازه‌ها شود یا حتی دسترسی به مکان‌های تاریخی را تحت تأثیر قرار دهد.
البته فرونشست زمین یک مشکل جهانی است که بسیاری از کشور‌های جهان را تحت تاثیر قرار داده و میزان و شدت آن به عواملی مانند زمین‌شناسی، هیدروژئولوژی، شیوه‌های کاربری زمین و استخراج آب‌های زیرزمینی می‌تواند متفاوت باشد. برخی از مناطق به دلیل عواملی مانند پمپاژ بیش از حد آب‌های زیرزمینی، فرآیند‌های زمین‌شناسی طبیعی و شهرنشینی بیشتر مستعد فرونشست زمین هستند.

از جمله بخش‌هایی از ایالات متحده (دره مرکزی کالیفرنیا و منطقه ساحل خلیج به دلیل پمپاژ گستردهٔ آب زیرزمینی برای کشاورزی و تامین آب شهری)، بخش‌هایی از چین (پکن و شانگهای، به دلیل گسترش شهرنشینی و استخراج آب‌های زیرزمینی)، بخش‌هایی از مکزیکو‌سیتی (به دلیل پمپاژ بیش از حد آب زیرزمینی) و بخش‌هایی از اندونزی (جاکارتا به دلیل استخراج بیش از حد آب‌های زیرزمینی و فرآیند‌های طبیعی زمین شناسی).

اما نگرانی اصلی از تداوم فرونشست‌ها از بین رفتن کامل آثار تاریخی و باستانی است که پیش از این هم وجود داشته. از جمله شهر باستانی «تونیس – هراکلیون» در مصر که اواخر دوره مصر باستان بندر بزرگی در دریای مدیترانه بوده و گفته می‌شود که به دلیل ترکیبی از عوامل از جمله فرونشست زمین، بالا آمدن سطح آب دریا‌ها و بلایای طبیعی از بین رفته است. منطقهٔ تاریخی دیگر شهر تفریحی «Baiae» در ایتالیاست که «خلیج ناپل» قرار داشته است. این شهر به خاطر ویلا‌های مجلل و حمام‌های حرارتی‌اش معروف بود، اما اکنون به دلیل فرونشست زمین و فعالیت‌های آتشفشانی زیر آب رفته است. منطقه دیگر هم شهر «پورت رویال» جامائیکاست که در قرن هفدهم پناهگاه بزرگ دزدان دریایی و بندر تجاری بود. این شهر در ۱۶۹۲ به دلیل زمین‌لرزه و فرونشست تا حد زیادی ویران شد. سایت باستان‌شناسی «Pavlopetri» در یونان به دلیل ترکیبی عواملی از جمله فرونشست زمین و بالا آمدن سطح دریا از بین رفت.

بیت‌اللهی در پاسخ به این سوال که آیا سرنوشت دیگر آثار تخریب شده ناشی از فرونشست زمین در جهان در انتظار محوطه‌های تاریخی ایران از جمله پاسارگاد، تخت جمشید یا نقش رستم است، بیان می‌کند: «پدیده فرونشست بر اساس نمودار‌های کاهش افت آب در ایران از اوایل دهه ۶۰ شروع شده و از اواسط دهه ۷۰ با شیب تندی ادامه پیدا کرد. در حال حاضر این اثر فرونشست عمری حدود ۳۰ سال دارد و هنوز به آن شرایط تخریب‌گری نمایان نرسیده، اما طی ۵ تا ۱۰ سال آینده اگر اقدامی انجام نشود، آثار تخریبی زیادی را در این باره مشاهده خواهیم کرد.»

بارش‌های فعلی چندان موثر نیست

به گفته رئیس بخش زلزله‌شناسی مهندسی و خطرپذیری مرکز تحقیقات راه، مسکن و شهرسازی به دلیل کشاورزی، تمرکز جمعیتی، نوع آبیاری، هدردهی آب و… آب زیرزمینی در حال کاهش است و به تدریج فرونشست‌ها تاثیرشان در سطح نشان می‌دهند. مسائلی هم که مطرح می‌شود نمود‌های اولیه است، اما ادامه‌دار خواهد بود که می‌تواند منجر به تخریب کامل شود. البته مستندات تخریب کامل هنوز مشاهده نشده، اما اگر اقدام و صیانتی نشود و حساسیت لازم در این باره وجود نداشته باشد باید طی ۵ تا ۱۰ سال آینده انتظار از دست رفتن این آثار و کاهش دسترسی به آن‌ها را داشته باشیم.»

بیت‌اللهی در پاسخ به این سوال که آیا بارندگی‌های اخیر می‌تواند تا حدودی روند تخریبی این فرونشست‌ها را کندتر کند، توضیح می‌دهد: «اگر این بارش‌ها مستمر و سال‌های طولانی ادامه‌دار باشد قطعا تاثیر بسزایی خواهد داشت، اما با بارش یک تا دوهفته نمی‌توان این انتظار داشت. این بارش‌ها برای آب‌های سطحی تاثیر دارد، اما اثر مثبت آن در آب‌های زیرزمینی در کوتاه‌مدت رخ نمی‌دهد. زمان زیادی می‌برد که آب‌های سطحی به لایه‌های آب‌دار برسد و لازمه آن بارش طی سال‌های متمادی است. البته بخشی از باران و برف لاجرم به زیر خاک نفوذ می‌کند و می‌تواند تا حدودی برداشت آب‌های زیرزمینی را جبران کند».

هنوز آثار تاریخی کشور با تخریب و زوال کامل ناشی از فرونشست مواجه نشده‌اند، اما متخصصان این حوزه نگرانی‌های جدی در این باره مطرح می‌کنند. پیش از این «علیرضا انیسی»، معاون پژوهشی پژوهشگاه میراث فرهنگی ضمن هشدار دربارهٔ وقوع فرونشست زمین در بسیاری از آثار باستانی کشور گفته بود بدون شک عنصر بستر زمین برای حراست صحیح از تمامی آثار میراث فرهنگی به شدت مهم و حیاتی مهم است، اما امروز شاهدیم که نقاط متعددی در استان‌های مختلف کشور که تعداد قابل توجهی از آثار فرهنگی و تاریخی را در دل خود جای داده‌اند به صورت جدی در معرض تهدید عواقب ناشی از فرونشست زمین قرار دارند و هیچگونه برنامه‌ای برای مقابله با این مسئله وجود ندارد.