ایران دچار تنش‌های روزافزون اجتماعی در حوزه آب؛ اسناد برنامه‌ریزی برای آب کجاست؟

اقتصاد۲۴-چهاردهمین نشست از سلسله نشست‌های «راه نشان» با موضوع «مدیریت آب در دولت چهاردهم» در خانه اندیشه‌ورزان برگزار شد. مساله آب موضوعی است که به زودی توسعه ایران را تحت تاثیر جدی قرار می‌دهد، از این منظر با توجه به خشکسالی متوالی‌ای که گریبان کشور را گرفته، و می‌تواند حوزه آب و غذا، و در نهایت توسعه را با مشکلات عدیده مواجه کند، مسئله آب به عنوان موضوعی که دولت‌ها هنوز اهمیت آن را در توسعه کشور درک نکرده اند، مورد توجه قرار گرفت. این نشست با حضور دکتر بنفشه زهرایی، عضو هیئت علمی دانشگاه تهران، مهندس مهدی نظری، مدیر گروه آب مرکز همکاری و تحول و پیشرفت ریاست جمهوری، دکتر علی عبداللهی نسب مدیر گروه آب پژوهشکده مطالعات و فناوری، مهندس بهیه جعفری معاون دفتر برنامه‌ریزی کلان منابع آب، مریم افخمی، هیئت علمی دانشگاه تهران و مهدی ضرغامی، هیئت علمی دانشگاه تبریز، با هدف ترسیم نقشه راه دولت چهاردهم در بخش آب به همت خانه اندیشه‌ورزان برگزار شد. گزارش جلسه مذکور در زیر از نظرتان می‌گذرد.

نگاه سیستمی نسبت به مسئله آب شکل نگرفته است

مهدی ضرغامی با اشاره به چالش‌ها در خصوص مسئله آب بیان کرد: «تنش اجتماعی در خصوص آب رو به افزایش است و ما در حوزه عرضه و تقاضای آب با چالش‌های جدی مواجهیم. در بحث بهره‌وری آب مشکلات جدی داریم و باید در کشور برای آن تحولات جدی رخ بدهد. در کشورما نگاه سیستمی وجود ندارد. نامزد‌های انتخابات چنین بیان می‌کنند که همه چیز را با هم خوب می‌کنند و به پیشینه مسئله توجهی ندارند. دولت باید در زمینه آب به شکل شایسته‌سالارانه مدیر و مسئول انتخاب کند و نباید مسئول آب به شکل رانتی و نامتخصص انتخاب شود. مسئله آب تنها منحصر به وزارت نیرو و سازمان محیط زیست نیست، ما باید به علت اختلافاتمان با کشور‌های همسایه در مسئله آب، دیپلماسی آب داشته باشیم. در مسئله انرژی، زنجیره غذایی و توسعه کشاورزی آب نقش مهمی دارد و دولت‌ها باید بدانند چطور می‌خواهند با این مسائل برخورد کنند.»

این عضو هیات علمی دانشگاه افزود: «کشور از بعد راهبرد‌ها باید یک استراتژی تدافعی داشته باشد. شورای عالی آب، مصوباتش لازم الاجرا نیست و دولت‌های قبلی سلیقه‌ای با آن برخورد می‌کردند. برخی به آن اهمیت نمی‌دادند و به جای رئیس جمهور معاونینش در آن شرکت می‌کردند. باید به این شورای و مصوباتش اهمیت داد و سازوکار اجرایی شدن مصوباتش را از پیچیدگی خارج کرد. باید حکمرانی چند سطحی داشته باشیم. رئیس جمهور باید تعیین کند چه کسی و در چه جایگاهی و در چه زمانی درباره چه مسئله‌ای، قدرت تصمیم‌گیری نهایی را دارد. دانشگاه‌ها و شرکت‌های دانش بنیان نیز باید در این حوزه فعالیت داشته باشند.

اهمیت مسئله آب هنوز به طور کامل درک نشده است

بنفشه زهرایی با اشاره به اینکه «جامعه هنوز اولویت بودن مسئله آب را درک نکرده» بیان کرد: «در بطن جامعه مسئله محیط زیست هنوز از اهمیت لازم برخوردار نیست. در یک نظر سنجی که از مردم پرسیده شده بود به نظر شما نامزد‌های انتخابات باید بر اساس چه اولویتی صحبت کنند، مسئله محیط زیست از کمترین اهمیت از نظر مردم برخوردار بود. باید بدانیم که حفاظت از محیط زیست، تنها با خواست و مشارکت مردم ممکن است. این مسئله باید به جایگاهی برسد که به عنوان یک خواست اجتماعی مطرح بشود. ممکن است مسئله آب برای مردم سیستان بلوچستان مهم باشد، اما برای بقیه مردم نه. زمانی که سرمایه اجتماعی نیز کاهش پیدا کند، مردم به اندازه لازم به هشدار‌ها توجه نمی‌کنند و این مسئله می‌تواند بیش از پیش به اتلاف منابع و از بین رفتن سرمایه‌ها در حوزه آب باشد.»

بیشتر بخوانید:هشدار تشدید تنش آبی در ایران

این استاد دانشگاه گفت: «یک بحث مهم در مسئله آب، پروژه‌های نیمه تمام قبلیست. بسیاری حتی اعتقاد دارند که پروژه‌های نیمه تمام قبلی موضوعیت نداشتند. دولت باید این پروژه‌ها را بررسی کند و اگر نیاز است با بازطراحی و اصلاح، آن‌ها را در روند اجرا قرار دهد. این فقط به پروژه‌های صیانت از آب مربوط نیست. بسیاری از پروژه‌ها مثل پروژه‌های ساخت مسکن، بی توجه به وضعیت منابع آبی کشور در مسیر اجرا قرار گرفته‌اند و اگر اجرا شوند، با معضلات جدی آبی مواجه خواهند بود. بحث شایسته سالاری به شدت در مورد حل مشکلات آب مهم است. کسی که آگاهی و تجربه ندارد، نمی‌تواند بفهمد چه راهکاری بهتر است و چگونه می‌توان به راهکاری برای صیانت از منابع آبی رسید. باید از تزریق نیرو از سایر بخش‌ها به شدت خودداری شود و تا حد امکان از افراد باتجربه و آگاه در مسئله آب استفاده شود.»

او افزود: «در بحث دیپلماسی آب، ما چیز‌هایی را از کشور‌های همسایه طلب می‌کنیم که خود در انجام آن کاهلیم. برای تقویت این نوع از دیپلماسی، ابتدا خودمان پایبند به رفتار و عمل اصولی باشیم و سپس از همسایه بخواهیم فلان رفتار را در زمینه سیاست‌های آبی داشته باشد. باید یک گزارش دقیق از اثر تغییر اقلیم بر وضعیت آب کشور تهیه شود تا بر اساس آن بتوانیم سیاست‌گذاری دقیق‌تری در مورد مسئله آب داشته باشیم. باید نقش تغییر اقلیم در کاهش منابع آب تجدیدپذیر کشور مشخص شود. اگر می‌خواهیم سهم آب را در ارزش افزوده تولید کشور افزایش دهیم، بخشی از آن باید از طریق بازتخصیص انجام دهیم. مسیر باز تخصیص یک مسیر بسیار سخت و طولانیست و ممکن است چند ده سال طول بکشد. باید زیرساخت‌های حقوقی آن فراهم شود. باید در صدور پروانه‌های آبی تجدید نظر صورت بگیرد و همچنین سرمایه‌گذاری کلانی نیاز دارد. در بسیاری از شهرها، کشاورزان معتقدند دولت باید حق بهره برداری از چاه‌های آبی را از آن‌ها بخرد تا بتوانند تغییر معیشت بدهند».

باید بین حاکمیت و نخبگان و خبرگان اتصال ایجاد شود

مهدی نظری با اشاره به اینکه «فهم از اولویت بودن مسئله آب در تصمیم‌گیری دولتمردان اثرگذار است» گفت: «باید دید که مسئله آب چطور تبدیل به مسئله می‌شود. اگر امروز را نگاه کنیم، احتمالا آب مسئله نیست. اما به صورت کلی آب در تابستان مسئله مهمی است. اگر افق دو تا سه سال آینده را ببینیم، آب مسئله نیست، اما در افق ۱۰ الی ۲۰ سال، آب مسئله می‌شود. باید دید که روی میز رئیس جمهور، آیا آب از اولویتی برخوردار است یا نه. در بحث ناترازی آب، برخی فکر می‌کنند اگر بهره‌وری افزایش پیدا کند، ناترازی نیز حل می‌شود، اما این چنین نیست. به طور تقریبی بر اساس تولید جی دی پی کشور، می‌توان گفت در بخش خدمات در ازای یک متر مکعب آب ۲۴ دلار، در بخش صنعت ۱۸ دلار و در بخش کشاورزی در ازای یک متر مکعب آب، تنها ۸۰ سنت سود ناخالص وجود دارد. در اینجا، شاید به این فکر شود که باید از بخشی بکاهیم و به بخش پربازده‌تر بپردازیم، اما نمی‌شود، چون با مسائلی، چون امنیت غذایی، تولید محصولات راهبردی کشاورزی و اشتغال کشاورزان مواجهیم.»

او افزود: «باید حلقه مفقوده اتصال خبرگان و نخبگان با حاکمیت ایجاد شود تا با یک دید دقیق‌تر، برای این مشکل راه حل ساخته شود. باید طرحی ریخته شود که امکان اجرا باشد. باید حرف جدی زده بشود و بتوانیم آن را نقد کنیم و از دل مخالفت و تاییدها، به یک راه حل اجرایی و دقیق برسیم. صرف تبیین برای حاکمیت جذاب نیست. حاکمیت به دنبال تجویز است. به دنبال ارائه راه حل برای مشکل است. باید برای موضوع آب، راه حلی ارائه شود که همه بخش‌های درگیر با آن در آن در نظر گرفته شوند. باید از نگاه جامع‌بینی راه حل برای این مشکل فراهم شود. باید یک نگاه واحد نخبگانی مطرح شود و آن را اجرایی کنند. باید کسی که راه حل ارائه می‌دهد، مسئولیت اجرای آن را هم بپذیرد. باید کسانی که راه حل ارائه می‌دهند مسئولیت اجرا و عواقب آن را نیز بپذیرند. باید شفافیت آماری نیز داشته باشیم. باید حق دقیق هر بخش از آب مشخص شود و تراز دقیق مصرف آب مشخص باشد. ما باید به جای رفتن در لایه راهبرد، یک سری برنامه زماندار کوتاه مدت قابل اجرا بیان کنیم و از دولت انتظار اجرا داشته باشیم».

اسناد برنامه‌ریزی برای آب اجرایی نمی‌شوند

بهیه جعفری با اشاره به تاریخچه سند نویسی برای مسئله آب از اوایل دهه هفتاد گفت: «ما سی سال است برای مسئله آب سند و برنامه و راهبرد می‌نویسیم، اما هیچ یک وارد مرحله اجرا نمی‌شوند. سندی از سمت خود دولت ابلاغ می‌شود و به خیل عظیمی از نهاد‌ها در آن اشاره می‌شود، بعد که سند را بررسی می‌کنیم، می‌بینیم امکان برنامه‌ریزی برای تحقق آن وجود ندارد و می‌پرسیم چطور می‌شود بین این همه نهاد هماهنگی برای تحقق سند ایجاد کرد؟! ما نباید در مسئله آب انتظار معجزه داشته باشیم. باید چارچوبی طراحی کنیم که به سمت اصلاح فرایند مصرف و بهبود آن پیش برویم. در کشور‌های فقیر، آب مسئله مردم نمی‌شود. شخص می‌خواهد به هر قیمتی که شده چاه بکند به آب برسد تا محصول کشاورزی درو کند و کسب درآمد کند. مسئله آب یک مسئله چند وجهی است و اقتصاد در آن به شدت موثر است. باید مسائل آبی به شکل کارشناس محور دنبال شود. کارشناس محور شدن این مسئله به اینکه به درستی در فرایند حل مسئله قرار بگیرد به شدت کمک می‌کند.»

بیشتر بخوانید:مشکل تنش آبی و خشکسالی چگونه حل می‌شود؟

معاون دفتر برنامه‌ریزی کلان منابع آب با اشاره به این که «باید اسناد و برنامه‌های مصوب، به شکل کارشناسی دنبال و محقق شود» گفت: «باید کمیته‌ای از کارشناسان شکل بگیرد تا بتواند این مسائل را حل کند. تا بتواند سیاست و راهکار و راهبرد ارائه بدهد. وقتی آمار‌های دقیقی ارائه شده از اینکه برای مثال تولید گوشت چقدر هزینه آبی دارد و در پی آن این نتیجه گرفته شده که کشورما ظرفیت تولید دام سنگین ندارد، چرا باز بر آن پافشاری می‌کنیم؟! ما باید بر اساس حرف کارشناسی، اراده جدی داشته باشیم تا راهبرد‌ها را اجرا کنیم»

آب در رسیدن به توسعه پایدار اولویت ندارد

علی عبداللهی نسبت نیز با اشاره به اینکه «اولویت بودن بحران آب مورد توجه قرار نگرفته» گفت: «موضوع آب هنوز از اولویت بالایی در مسئله رسیدن به توسعه پایدار برخوردار نیست. این به این علت است که تا وقتی دغدغه‌های جدی‌تری چه برای مدیران و چه مردم وجود دارد، امکان پرداختن به این مسئله سخت می‌شود. مسئولان و کارشناسان بیان می‌کنند که مسئله آب از مسائل مهم و دارای اهمیت است، اما وقتی به سطح سیاست‌گذاری نگاه می‌کنیم، می‌بینیم که مسئله آب، چندان از اولویت و اهمیت برخوردار نیست. فقط بر اساس زمانبندی، گاهی در تابستان اهمیت پیدا می‌کند و گاهی در دیگر فصل‌ها از اهمیت خارج می‌شود. مسئله آب یک مسئله پیچیده و بدخیم است. با موضوعات گوناگونی پیوند خورده و نمی‌توان برای آن یک راه حل واحد ارائه داد. یک فاصله پنجاه برابری بین بهره‌وری آب در ایران و آلمان وجود دارد. البته ما با عربستان و ترکیه نیز فاصله زیادی داریم.»

مدیر گروه آب پژوهشکده مطالعات و فناوری با اشاره به این که «دولت از زمانی که متصدی آب شده، بخش خصوصی و مردم را از یاد برده است و همین مسئله به ظرفیت آبی کشور آسیب زده» افزود: «زمانی کنترل و مصرف آب در دست خود مردم بود و خودشان را با آن وفق می‌دادند. در حال حاضر زمانی که مردم شیر آب را باز می‌کنند می‌بینند که آب هست و مصرف می‌کنند. اگر چنین نبود، مردم بیشتر با مسئله آب درگیر می‌شدند. طرح آمایش سرزمینی اجرا نمی‌شود و این یکی از چالش‌ها در حوزه کنترل منابع آبی کشور است. ما در زمینه تعامل و هماهنگی متولیان منابع آب نیز با مشکل مواجهیم. متولی آب تنها وزارت نیرو نیست، سازمان محیط زیست و وزارت کشاورزی و حتی سازمان هوا شناسی و ... نیز با مسئله آب درگیر هستند. در شرایط حاضر، ما توجهی به برنامه ‎ریزی کلان آب در کشور نداریم. در شرایط حاضر باید به مسائل فوری و مهم بپردازیم و سعی کنیم با قدم‌های کوچک، چارچوب استفاده از منابع آبی و بهره‌وری از آن را تغییر دهیم»

باید پایش‌های آماری دقیق صورت بگیرد

مریم افخمی با اشاره به مسئله هماهنگی بین دستگاه‌ها بیان کرد: «مسئله مهمی که وجود دارد، بخشی نگری در وزارت نیرو و وزارت کشاورزی است. ما باید کاری کنیم تا در نهاد‌های مختلف به یک نگاه و دید جامع برسیم تا روند حل مشکل آب طی شود. باید جایگاه دقیق ذی نفعان نیز مشخص شود تا با حکمرانی مشارکتی و با استفاده دانش بومی و توانمندسازی محلی به حل مسئله آب کمک شود.»

این عضو هیات علمی دانشگاه تهران افزود: «باید با هوشمندسازی رصدخانه‌ها و ایجاد مراکز پایش به شناخت دقیق مسائل و حل مسائل ناترازی پرداخته شود. باید این مراکز خروجی‌های دقیق و کاملی آماری برای حل مشکل آب ارائه کنند. تا کنون به علت تغییر مدیریت و سیاست‌های این مراکز، تحقیقات و پایش‌ها ناقص بوده و به خروجی کاملی نرسیدیم».