ابعاد تکان‌دهنده کمبود برق در ایران؛ عمر ۱۵ درصد از نیروگاه‌های کشور به پایان رسیده است

اقتصاد۲۴-  مرکز پژوهش‌های اتاق بازرگانی و صنایع و معادن ایران می‌گوید ۱۵ درصد از ظرفیت نیروگاهی کشور با عمر بالای ۳۰ سال در حال بهره‌برداری است و ۳ درصد از ظرفیت برق نیز از نیروگاه‌هایی با عمر بالای ۴۰ سال تامین می‌شود و این نیروگاه‌ها نرخ خروج اضطراری بسیار بالاتری نسبت به سایر نیروگاه‌ها دارند و امکان بهره‌برداری مستمر از آن‌ها وجود ندارد. با این حساب اگر عمر مفید یک نیروگاه ۳۰ سال در نظر گرفته شود می‌توان گفت که ۱۵ درصد از ظرفیت نیروگاهی ایران از کارافتاده است.
گزارش مرکز پژوهش‌های اتاق ایران اضافه می‌کند که حدود ۲۰ درصد از ظرفیت پست‌های شبکه دچار فرسودگی و عمر بالای ۳۰ سال دارند. ۱۵.۳ درصد از آن نیز عمر بالای ۳۵ سال را دارد.
از سوی دیگر خطوط انتقال برق که برق تولیدی نیروگاه را به محدوده‌های شهری و صنعتی منتقل می‌کند با دو آسیب جدی عمر بالا، اشباع شدید و عدم کفایت ظرفیت خطوط، مواجه است. حدود ۲۹ درصد از عمر خطوط انتقال برق، بالای ۲۰ سال است و بالغ بر ۲۱.۴ درصد از آن عمر بالای ۳۵ سال را دارد.»
در گزارش این مرکز عنوان شده که حل کمبود انرژی در کشور نیازمند سرمایه است.
سرمایه دولت برای حل این ناترازی کافی نیست و اصلا سرمایه‌ای برای حل این موضوع ندارد. در نتیجه باید زمینه‌سازی به گونه‌ای انجام شود که بخش خصوصی سرمایه مورد نیاز جذب و توسعه را انجام دهد.
بخش خصوصی در حوزه‌ای که ابهام مقرراتی وجود داشته باشد ورود نمی‌کند؛ در نتیجه شفاف کردن مقررات در حوزه انرژی در بلندمدت و کاهش مداخلات دستوری از الزامات تحقق این مهم است.

سهم اندك انرژي تجديدپذير

در پایان سال گذشته ظرفیت اسمی نیروگاه‌های کشور ۹۲.۸ هزار مگاوات بوده است. اما نکته مهم سهم اندک نیروگاه‌های خورشیدی یا بادی در تولید برق است. آن هم در حالی که شاخص تامین برق از انرژی تجدیدپذیر توسط کشور‌های پیشرفته به ۳۰ درصد ظرفیت اسمی نیز رسیده است. اما در ايران مطابق گزارش مركز پژوهش‌هاي اتاق ايران بيش از ۸۵ درصد ظرفيت اسمي توليد برق از نيروگاه‌هاي سوخت فسيلي و مابقي آن از نيروگاه‌هاي برق‌آبي، اتمي و تجديدپذير بوده است. در اين ميان حدود ۱/۱ درصد از ظرفيت اسمي منصوبه در كشور متعلق به نيروگاه‌هاي تجديدپذير بوده است.

جايگزيني كمبود به جاي ناترازي

مركز پژوهش‌هاي اتاق در بخش ديگري از گزارش خود عنوان مي‌كند كه عبارت «ناترازي» تصوير دقيقي از نياز كشور را نشان نمي‌دهد و بايد از آن تحت عنوان «كمبود» ياد كرد. چرا كه در ساليان گذشته كمبود برق در حدود۳۰۰ ساعت و به‌ طور تقريبي حدود 2 هفته در كشور را در برمي‌گرفت، اكنون اين بازه زماني به بيش از ۳ ماه گسترش پيدا كرده است.

گزارش اين مركز نشان مي‌دهد كه در زمان پيك مصرف برق در تابستان امسال حداقل 14.1 هزار مگاوات و حداكثر 17.1 هزار مگاوات كمبود برق وجود خواهد داشت. به اين ترتيب، در سطح ميانه «كمبود برق» در تابستان امسال 15.6 هزار مگاوات خواهد بود.

در سال‌هاي گذشته محدوديت‌هايي براي مشتركان برق در نظر گرفته شده بود و اين محدوديت‌ها اگر امسال هم ادامه پيدا كند در بهترين حالت 11 هزار مگاوات از كمبود برق مي‌كاهد. با اين شرايط در بدترين حالت 6 هزار مگاوات و در بهترين حالت 3.1 هزار مگاوات كمبود برق در تابستان امسال وجود دارد. در چنين شرايطي، وزارت نيرو يا بايد محدوديت‌هاي اعمال شده و قطع برق واحدهاي توليدي و مصارف عمده را تشديد كند يا اينكه به سراغ بخش خانگي برود و قطع برق در اين بخش رخ بدهد.

حبس توليد به دليل فرسودگي خطوط انتقال

بر اساس اين گزارش، يكي از نكات مهم در برق‌رساني كه طي سال‌هاي اخير مورد غفلت قرار گرفته، وضعيت كفايت ظرفيت خطوط انتقالي در شبكه سراسري بوده است. انحراف ميان ظرفيت نيروگاهي و خطوط انتقال برق در مقايسه با حداكثر نياز تقاضاي شبكه فزاينده است. اين عقب‌افتادگي در تقويت ظرفيت خطوط انتقالي برق به اين معناست كه اگر ظرفيت توليد برق از محل‌هايي چون نيروگاه‌هاي برق‌آبي فراتر از حد انتظار و تا سقف ظرفيت عملي آن توليد توان داشته باشد، محدوديت‌هاي موجود در شبكه برق داراي ظرفيت مورد نياز براي انتقال اين برق نخواهد بود و شبكه با حبس توليد مواجه مي‌شود. شايان توجه است دوره پيشبرد و احداث خطوط انتقال به مراتب بيشتر از احداث پست انتقال و نيروگاه است و برنامه‌ريزي‌هاي بلندمدت براي تقويت اين ظرفيت بايد در تناسب توسعه ظرفيت توليد باشد.

بیشتر بخوانید:  چگونه بنزین، برق و گاز به پاشنه آشیل دولت سیزدهم تبدیل شد؟

انرژي برق مصرفي و توان مورد تقاضاي مشتركين متأثر از عوامل مختلفي چون وضعيت آب و هوا، متغيرهاي اجتماعي و فرهنگي و وضعيت اقتصادي است كه با توجه به نوع مشترك، ميزان اثرگذاري متفاوتي بر روند رشد مصرف دارند. ميزان اثرپذيري رفتار مصرفي هر يك از مشتركين متفاوت است. براي مثال دما، تعداد خانوار و سطح درآمدي عوامل اثرگذار بر روند رشد مصرف انرژي برق و حداكثر نياز مصرفي در بخش خانگي است.

هجوم بخش خانگي به برق

این در حالی است که در بخش‌های تولیدی نظیر کشاورزی، صنعتی و تجاری وضعیت اقتصادی مهم‌ترین عامل در وضعیت روند نیاز مصرف شبکه است. برای مثال مشترکین خانگی گرچه حدود ۳۲ درصد از انرژی برق در طول سال را مصرف می‌کنند، اما در زمان پیک مصرف برق بیش از ۴۸ درصد از مصرف متعلق به این بخش است و شرایط اقلیمی به شدت روی مصرف این دسته از مشترکین اثر می‌گذارد. در این میان بخش صنعتی ۳۶ و کشاورزی ۱۵ درصد از انرژی برق در سال گذشته را مصرف کردند که سهم آن‌ها از اوج مصرف برق در سال ۱۴۰۲ به ترتیب ۲۸ و ۱۲ درصد بوده است.

اثر خشكسالي بر توليد برق

طی سال‌های ۱۳۹۵ تا ۱۴۰۲ میزان تولید نیروگاه‌های برق‌آبی نقش تعیین کننده در میزان کسری برق و به تبع آن میزان قطعی برق داشته است. به طور مثال ناترازی در سال ۱۳۹۷ و ۱۴۰۰ از محل افت قابل توجه تولید نیروگاه‌های برق‌آبی اثر منفی وارد شده و از طرفی بهبود تولید این نیروگاه‌ها در سال ۱۳۹۸ و ۱۴۰۱ نقش قابل توجهی در حفظ پایداری شبکه و مدیریت کسری برق داشته است.
باید توجه داشت که نیروگاه‌های برق‌آبی در برنامه‌ریزی‌های کوتاه‌مدت (پیک تا پیک) نقش بسزایی دارد و چشم‌انداز‌های میان‌مدت و بلندمدت متاثر از برنامه‌ریزی‌های تکمیل و توسعه ظرفیت‌های نیروگاهی اعم از حرارتی یا تجدیدپذیر، بازسازی و نوسازی نیروگاه‌ها است.

نتيجه روند فعلي چيست؟

چنانچه اثربخشي سياست‌هاي توسعه صنعت برق همچون سنوات 1۳۹6 تا 14۰2 تداوم پيدا كند، مديريت كسري برق با سياست‌هاي فعلي قابل تداوم نخواهد بود و امنيت تأمين برق بخش خانگي را با مخاطره جدي مواجه خواهد ساخت. زيرا بنگاه‌هاي توليدي صنعتي، كشاورزي و خدماتی بر اساس سياستگذاري كه طي سال‌هاي اخير اتخاذ شده صنعت و بخش كشاورزي كه همان بنگاه‌هاي توليدي كشور است بيش از 81 درصد از كمبود برق در سال گذشته (يعني 12441 مگاوات كمبود در زمان اوج مصرف) متحمل محدوديت تأمين برق شدند.

در حال حاضر اين محدوديت‌ها از نيمه خرداد ماه تا شهريورماه را در برمي‌گيرد. گرچه در ساليان گذشته كمبود برق در حدود ۳۰۰ ساعت و به طور تقريبي حدود 2 هفته در كشور را در برمي‌گرفت اكنون اين بازه زماني به بيش از ۳ ماه گسترش پيدا كرده است.

عمده تحليل‌هاي بررسي ناترازي / كمبود برق معطوف به «زمان» وقوع پيك مصرف است اين در حالي است كه شبكه سراسري در بازه «زماني» مشخصي تحت‌فشار پرباري بوده و اين موضوع مي‌تواند امنيت تأمين برق و بروز حوادث در شبكه را محتمل كند. بر اساس بررسي‌هاي انجام‌شده در اين پژوهش طي هفته دوازدهم (۱۲) تا بيست و هشتم (۲۸) سال كشور با كسري برق مواجه بوده كه اين ميزان در هفته شانزدهم (۱۶) تا بيست و سوم (۲۳) به بيشينه مقدار خود مي‌رسد. بررسي اساس مطالعه انجام‌ شده در اين پژوهش كسري برق طي هفته دوازدهم (۱۲) تا بيست و هشتم (۲۸) سال به ‌طور متوسط ۱۰ هزار مگاوات است. اين استمرار پرباري شبكه در كنار عمر بالاي برخي از تجهيزات نيروگاهي و شبكه انتقال برق مي‌تواند نرخ خروج اضطراري تجهيزات و بروز حوادث را دوچندان كند.

چه بايد كرد؟

با توجه به اينكه دامنه اين پژوهش به امنيت تامين برق در تابستان ۱۴۰۳ معطوف مي‌شود، پيشنهادهايي با قابليت اجرا در كوتاه‌مدت و محدود به مدت زمان باقي‌مانده در دوره پيك مصرف، ارائه شده كه شامل افزايش مشاركت مشتركين خرد به ويژه خانگي، افزايش اختيارات استانداري‌ها براي مديريت مصرف و تغيير ساعات كاري با هدف هموار كردن پخش بار بهينه در شبكه، استفاده از ظرفيت ژنراتورهاي موجود در مراكز حساس و نظامي در زمان‌هاي پيك مصرف روز است.