کودک همسری در تار و پود فقر؛ کودکان بدون کودکی که قربانیان خاموش بحران اقتصادی هستند

اقتصاد۲۴-با وجود آنکه از عوامل فرهنگی به عنوان دلایل اصلی کودک‌همسری یاد می‌شود، بررسی‌ها نشان‌دهنده آن است که در ایران عواملی مانند پایین بودن درآمد سرانه، تورم بالا و نابرابری درآمدی از اصلی‌ترین عوامل ازدواج زودهنگام کودکان است.

نکته قابل‌توجه آن است که برخلاف باور عمومی، نگاه مذهبی رایج در کشور تاثیر قابل‌توجهی بر ازدواج زودهنگام کودکان نداشته و عواملی مانند تحریم‌های اقتصادی و کوچک‌شدن طبقه متوسط در ایران، نقش بیشتری در کودک‌همسری بازی کرده‌اند.

در کشور‌های مختلف سیاستگذاری دولـــت‌ها در کاهــــش پدیـده کودک‌همسری نقش زیادی بازی می‌کند. دولت ایران نیز می‌تواند با تلاش برای لغو تحریم‌های اقتصادی و تمرکز برای ایجاد ثبات در شاخص‌های کلان اقتصادی، در کاهش این پدیده قدم‌های بزرگی بردارد. محمدرضا فرزانگان، مهدی فیضی، حسن قلی‌پور و مژگان اثنی‌عشری در گزارش «ریشه‌های اقتصادی ازدواج زودهنگام در ایران» که در The Forum ERF Policy Portal منتشر شده، ابعاد مختلف این موضوع را بررسی کرده‌اند.

موانع اصلاح قانون سن ازدواج

کودک‌همسری در بسیاری از کشور‌ها نقض حقوق کودکان به شمار می‌رود و در تضاد با قوانین ملی و بین‌المللی مربوط به حقوق کودکان است. این پدیده یک مساله چندبعدی است که نیازمند توجه جدی از سوی دولت‌ها، نهاد‌های مدنی و جامعه بین‌المللی است تا با آگاهی‌بخشی و اجرای قوانین مناسب، از وقوع این پدیده جلوگیری شود. بر اساس تعاریف این پژوهش، منظور از ازدواج زوهنگام کودکان، ازدواج افرادی است که سنشان کمتر از ۱۸ سال است.

بررسی‌ها نشان می‌دهد در ایران ازدواج زودهنگام بیشتر مربوط به ازدواج دختران قبل از رسیدن به سن بلوغ است. بر اساس قانون مدنی ایران، سن بلوغ برای پسران ۱۵ سال و برای دختران ۹ سال است. این قانون اجازه می‌دهد دختران از ۱۳ سالگی و پسران از ۱۵ سالگی ازدواج کنند. ازدواج در سنین پایین‌تر از سن بلوغ منوط به اجازه والدین، مصلحت کودک و البته حکم دادگاه است. در ایران موانع زیادی در زمینه توقف ازدواج زودهنگام کودکان وجود دارد. برای مثال دولت در ایران به دلیل نگرانی از کاهش تعداد تولد‌ها با ایجاد قوانین سختگیرانه این‌چنینی در زمینه ازدواج مخالفت می‌کند. همچنین وجود نگاه مذهبی رایج در کشور، ایجاد تغییر در این قوانین را دشوارتر می‌کند. آمار رسمی سرشماری ایران در سال ۲۰۱۶ نشان می‌دهد ۵.۵ درصد از زنان ایرانی قبل از ۱۵ سالگی ازدواج کرده‌اند. گزارش‌های دیگر نشان می‌دهد ۱۷ درصد از زنان ایرانی قبل از ۱۸ سالگی و ۳ درصد قبل از ۱۵ سالگی ازدواج کرده‌اند.

نقش کمرنگ دین‌داری در کودک‌همسری

یکی از قسمت‌های برجسته این مقاله بررسی نقش دین‌داری در ازدواج زودهنگام کودکان است. این گزارش بیان می‌کند در این باور عمومی که دین یکی از عوامل اصلی ازدواج زودهنگام است، تردید‌هایی وجود دارد. درک جنبه کیفی مذهبی بودن خانوار‌ها چالش‌برانگیز است، به‌ویژه آنکه در ایران اغلب مردم ترجیحات واقعی خود را پنهان می‌کنند و رفتار‌های اجتماعی قابل‌قبولی از خود نشان می‌دهند.

بیشتر بخوانید:فیلم/ تصاویری از سوءاستفاده از دختربچه برای تبلیغ آرایشگاه زنانه

بااین‌حال این مطالعه از هزینه خانوار‌ها برای اقلام مذهبی به عنوان شاخصی برای سنجش مذهبی بودن استفاده کرده است. بر این اساس یافته‎‌ها نشان می‌دهد هزینه خانوار‌ها برای اقلام مذهبی به طور قابل توجهی با ازدواج زودهنگام کودکان بی‌ارتباط است.

بی‌سوادی و ازدواج زودهنگام

یکی از عواملی که نقش زیادی در ازدواج کودکان بازی می‌کند بی‌سوادی است. ازدواج با سن کم در میان افرادی که سواد خواندن و نوشتن ندارند محتمل‌تر است. بر اساس سرشماری صورت‌گرفته در سال ۲۰۱۶ بیش از ۹ درصد از پسران ۱۵ تا ۱۹ ساله که ازدواج کرده‌اند، بی‌سواد هستند. نرخ ازدواج این افراد بیش از ۴ برابر پسران ۱۵ تا ۱۹ ساله‌ای است که سواد دارند و ازدواج کرده‌اند. همچنین می‌توان گفت حدود ۴.۵ درصد از دختران ۱۰ تا ۱۴ ساله که ازدواج کرده‌اند بی‌سواد بودند که این نرخ ۳ برابر بالاتر از همتایان باسواد آنهاست. به صورت کلی آموزش به عنوان راهی برای متوقف کردن ازدواج کودکان در سراسر جهان شناخته می‌شود. در ایران، اغلب دخترانی که ازدواج کرده‌اند نمی‌توانند به مدرسه بروند که این مساله منجر به بی‌سوادی و انزوای این دختران می‎شود.

ریشه‌های اقتصادی کودک‌همسری

مطالعات نشان می‌دهد عوامل اقتصادی مانند پایین بودن درآمد سرانه، تورم بالا و نابرابری درآمدی از اصلی‌ترین عوامل ازدواج زودهنگام افراد هستند؛ بنابراین سیاستگذاران می‌توانند با استفاده از این یافته، با تمرکز بر کاهش نابرابری اقتصادی، به کاهش پدیده مذکور در جامعه کمک کنند. فقر یکی از عوامل اصلی ازدواج زودهنگام کودکان شناخته می‌شود. با این حال یافته‌های این مقاله نشان می‌دهد که عوامل کلان اقتصادی، به‌ویژه تورم و نابرابری، نقش مهم‌تری در این زمینه دارند. درواقع این عوامل یکی از ریشه‌های شکل‌گیری و تشدید فقر در جامعه هستند. برای مثال سطوح درآمدی عادلانه‌تر احتمال ازدواج کودکان را کاهش می‌دهد؛ بنابراین سیاستگذاران اقتصادی یک کشور می‌توانند با تمرکز بر عادلانه شدن سطوح درآمدی، با ازدواج زودهنگام کودکان مقابله کنند.

رسیدگی به نابرابری درآمدی به اصلاحات سیاسی و اقتصادی گسترده نیاز دارد. شناسایی تاثیرات قابل‌توجه متغیر‌های کلان اقتصادی بر ازدواج زودهنگام کودکان اهمیت نقش مهم دولت در مقابله با این مساله را برجسته می‌کند. دولت می‌تواند از طریق تثبیت شاخص‌های اقتصادی کلیدی و اصلاح سیاست‌های مالیاتی و یارانه‌ای برای کاهش نابرابری در بهبود وضعیت نقش ایفا کند. همچنین یکی از تلاش‌های مهم دولت در این زمینه می‌تواند تلاش برای لغو تحریم‌های اقتصادی بین‌المللی علیه کشور باشد. این تحریم‌ها با کاهش اندازه طبقه متوسط، سهم جمعیت آسیب‌پذیر را در ایران افزایش داده است.