زنگه‌زور، میدان تازه رویارویی قدرت‌ها و جنگ کریدورها/ پشت پرده مخالفت ایران و ارمنستان با تغییر معادلات در قفقاز

اقتصاد۲۴- اخیراً «کریدور زنگزور» زمینه‌ساز تنش شده است آن هم در شرایطی که بازیگران منطقه‌ای مختلف به دنبال تحقق منافع خود هستند. به ادعای ناظران از منظر ترکیه، این کریدور قابلیت آن را دارد تا جغرافیای مدنظر آنکارا را به هم متصل کند. برای آذربایجان، این مسیر راهی است برای اتصال به نخجوان. ایالات متحده نیز به دنبال کانالی است برای انتقال انرژی آسیای مرکزی به اروپا از طریق ارمنستان و گرجستان و دور زدن چین و روسیه. در مقابل، روسیه قصد دارد امنیت مرزی‌اش را با حضور نظامی در قفقاز جنوبی افزایش دهد. ارمنستان و ایران در مورد پیامدهای سهم خواهی بازیگران از این کریدور نگران هستند. در حالی که دولت ارمنستان چشم‌انداز خود را دارد، ایران به کریدور به عنوان یک خط قرمز مهم نگاه می‌کند که نباید از آن عبور کرد.

چرا ایران با بازی تازه زنگزور مخالف است؟

به نوشته نشریه میرور اسپکتیتورهمه چیز از آنجا شروع شد که سرگئی لاوروف، وزیر امور خارجه روسیه، در سخنرانی‌اش در باکو، ایروان را به تضعیف توافقات برای رفع انسداد ارتباطات از طریق منطقه سیونیک ارمنستان متهم و در عین حال بر حمایت مسکو از معاهده صلح بین ارمنستان و آذربایجان تأکید کرد. او گفت: «ما از امضای سریع معاهده صلح و رفع انسداد ارتباطات دفاع می‌کنیم. متأسفانه، این رهبری ارمنستان است که در مسیر توافق سنگ اندازی می‌کند.» لاوروف خاطر نشان کرد، «منطق چنین موضعی به سختی قابل درک است.»

موضع گیری لاوروف واکنش تند تهران را به دنبال داشت. محسن رضایی، فرمانده سابق سپاه پاسداران انقلاب اسلامی و دبیر فعلی مجمع تشخیص مصلحت نظام گفت: «رفتار دولتمردان روسیه غیرقابل قبول و مغایر با اعلامیه دوستی آن‌ها با ایران است. این ابهامات باید برطرف شود.» شایان ذکر است که مقام‌های ایران پیش از این به ولادیمیر پوتین، رئیس‌جمهور روسیه و پاشینیان گفته بودند که تهران با گشایش هر کریدوری مخالف است. چند روز بعد، سفیر ایران در ارمنستان به خبرنگاران محلی گفت: «رویا‌هایی که برخی درباره ارمنستان با نام‌های مختلف از جمله به اصطلاح کریدور دارند، هرگز محقق نمی‌شوند.»

بیشتر بخوانید: ضررهای نادیده گرفتن ایران در کریدور زنگزور برای روسیه/ ریشه های پنهان کاری مسکو در مخالفت با دالانی جعلی چیست؟

سوم سپتامبر، ایران گام جدی‌تری برداشت و تنها به بیانیه‌ها اکتفا نکرد. رسانه‌های ایرانی گزارش دادند، الکسی ددوف سفیر روسیه در تهران در رابطه با حمایت اخیر مسکو از پروژه «کریدور» که آذربایجان را از طریق خاک ارمنستان به نخجوان متصل می‌کند، به وزارت امور خارجه احضار شد. تهران با ابراز نگرانی و اعلام مخالفت با هرگونه تغییر ژئوپلیتیکی که می‌تواند مرز‌های تعیین شده در منطقه را نقض کند، اعلام کرد: «چنین موضع گیری نشان دهنده اهمیت حفظ تمامیت ارضی و ثبات در قفقاز برای ایران است، گزاره‌ای که برای منافع ملی و امنیت منطقه‌ای این کشور اهمیت دارد.» از منظر دیپلماتیک، فراخواندن سفیر به معنای اعتراض تند و با صدای بلند است. با این همه تهران به این گزاره بسنده نکرد. معاون وزیر امور خارجه ایران در ۱۰ سپتامبر در حالی که در ارمنستان به سر می‌برد به خبرنگاران گفت «ایران از انعقاد معاهده صلح بین ارمنستان و آذربایجان استقبال می‌کند و آماده تسهیل آن است، اما با هر دستور کار پنهانی که هدف آن تغییر مرز‌های شناخته شده بین‌المللی است مخالفت می‌کنیم. ما طرفدار مفهوم منطقه متحد هستیم که شکل همسایگی را توسعه می‌دهد. البته با رفع انسداد ارتباطات منطقه‌ای نیز موافقیم. در عین حال، ما بر اصل احترام به حاکمیت و تمامیت ارضی کشور‌ها و نیز به رسمیت شناختن حاکمیت جاده‌های عبوری از قلمرو آن‌ها تأکید می‌کنیم». معاون وزیر امور خارجه ایران خاطر نشان کرد: «ما به منافع دوجانبه در این منطقه احترام می‌گذاریم.»

پشت پرده تنش تهران-مسکو

این نشریه در ادامه یادداشت خود این سوال را مطرح می‌کند، چرا ایران نگران است و چرا واکنش‌هایش اینقدر تند است؟ تهران بر این باور است که کریدور پیشنهادی زنگزور مانع دسترسی زمینی آن به اروپا از طریق ارمنستان و گرجستان می‌شود، نتیجه‌ای که نقشه آن را تایید می‌کند. ایران هیچ کریدوری را در ارمنستان نمی‌پذیرد که کشور را تجزیه کند. علاوه بر این، ایران با تعریف کریدور تحت کنترل طرف دیگر از جمله روسیه مخالف است، زیرا ارتباطات خود با سایر کشور‌ها را متکی به بازیگر ثالث می‌کند. ایران کریدور بالقوه را تهدیدی برای مرز‌ها و نفوذ منطقه‌ای خود می‌داند. به ادعای ناظران گشایش این مسیر، موقعیت تهران را به عنوان یک ابرقدرت منطقه‌ای کاهش می‌دهد و درآمد‌های ترانزیتی این کشور را به میزان قابل توجهی پایین می‌آورد. علاوه بر این، ایران نگران است که این کریدور مواضع اتحادیه اروپا و ناتو را در نزدیکی مرزهایش تقویت کند، به ویژه با توجه به روابط نزدیک ارمنستان با غرب و رزمایش‌های نظامی ایروان با ایالات متحده، که ایران با دقت آن‌ها را رصد می‌کند. موضع قاطع ایران مانع ایجاد کریدور شده و ایروان را در انتظار بازیگران خارجی برای دستیابی به توافق در قلمرو خود قرار داده است.

۱۷ سپتامبر، مشاور امنیت ملی روسیه برای تبیین موضع روسیه در مورد کریدور موسوم به زنگزور به ایران سفر کرد. همانطور که در بیانیه رسمی روسیه اشاره شده، سرگئی شویگو، دبیر شورای امنیت فدراسیون روسیه در جریان مذاکره با علی اکبر احمدیان، دبیر شورای عالی امنیت ملی ایران، حمایت خود را از سیاست جمهوری اسلامی ایران در مورد کریدور‌ها و ارتباطات تایید کرد. به نظر می‌رسد مقام ارشد امنیتی روسیه به دستور رئیس جمهور روسیه برای اجرای توافقات حاصله وارد تهران شد تا اندکی از تنش‌ها بکاهد. با این همه رئیس سرویس اطلاعات ترکیه تاکید کرد: «توافقنامه صلح جامع بین ایروان و باکو برای تضمین ثبات بلندمدت در قفقاز و توسعه ارتباطات در مسیر آذربایجان - ارمنستان - نخجوان - ترکیه - اروپا بسیار مهم است. از جمله افتتاح به اصطلاح کریدور زنگزور.» به باور ناظران در چنین شرایطی روسیه ترجیح داد عجله نکند و با موضع ایران مخالفتی نداشته باشد، زیرا تهران بسیار مصمم است تا دستور کار خود را پیش ببرد. همچنین متوجه می‌شویم که ترکیه سخت تلاش می‌کند روسیه را برای پیوستن به باشگاه حامیان کریدور زنگزور و اعمال فشار بیشتر بر ارمنستان برای توافق بر سر پروژه باکو- آنکارا تحت فشار قرار دهد.