شاه اسماعیل دوم کیست و چرا دوران حکومتش کوتاه و پرتنش بود؟

اقتصاد۲۴- هدی کاشانیان: «شاه اسماعیل دوم» سومین پادشاه سلسله صفوی و پسر شاه طهماسب یکم بود. دوران حکومت او بسیار کوتاه و پرتنش و به دلیل سیاست‌های متفاوت و شخصیت جنجالی‌اش، یکی از بحث‌برانگیزترین دوره‌های تاریخ صفوی به شمار می‌رود.

زندگینامه شاه اسماعیل دوم

ابوالمظفر شاه اسماعیل بن شاه طهماسب صفوی الحسینی ملقب به اسماعیل دوم، فرزند طهماسب در بیستم خرداد ۹۱۶ شمسی به دنیا آمد. اسماعیل میرزا دومین پسر شاه طهماسب اول و سلطانم بیگم بود. او در دربار رشد کرد و به تحصیل فنون نظامی پرداخت. اسماعیل چهارده ساله بود که پس از پناهندگی برادرش القاص به سلطان عثمانی، از سوی پدر عهده‌دار ولایت شیروان شد و به همراهی جنگجویانش در نبرد و مقابله با تهاجم‌های پی‌درپی سلیمان و القاص شرکت کرد. او همچنین در قفقاز به پیروزی‌هایی دست پیدا کرد. از آن به بعد، وی در دیده قزلباشان، حکم قهرمان ملی را داشت.

اسماعیل از صلح میان دو دولت عثمانی و ایرانی ناراحت بود. ازاین‌رو، شاه طهماسب که از حضور او در دربار نگران بود زمامداری و ولایت خراسان را به او داد تا نه‌تنها او را از صحنه جنگ و صلح دور نگه‌دارد، بلکه روحیه قزلباشی او را تنزل دهد. با این همه، اسماعیل طرفدار حمله قزلباشان به عثمانی و تصرف بغداد بود. سرانجام شاه طهماسب او را از خراسان فراخواند و در قلعه قهقهه حبس کرد و یارانش را نابود کرد.

اولین ازدواج شاه اسماعیل دوم با «پری‌پیکربیگم» دختر خالش‌بیگم و شاه نعمت‌الله یزدی بود که در ۹۳۳ شمسی انجام شد. پس از اینکه شاه اسماعیل دوم زمام امور سلطنت را بر دست گرفت با دختران پیره محمدخان استاجلو، شمخال سلطان چرکس و حسین سلطان خنوسلو ازدواج کرد. شاه اسماعیل یک پسر نوزاد چند ماهه به‌نام شجاع‌الدین محمدمیرزا و سه دختر به‌نام‌های صفیه سلطان بیگم، فخرجهان بیگم و گوهر سلطان بیگم داشت. 

هنگامی که شاه اسماعیل دوم در زندان قلعه قهقهه زندانی بود به موادی مثل حشیش و تریاک وابستگی شدید پیدا کرد و به مرور زمان مصرفش بیشتر شد. وی در زندان روزانه ۴۷ درهم فلونیا استعمال می‌کرد. 

تاجگذاری شاه اسماعیل دوم

با فوت شاه طهماسب، اختلاف عمیقی بین جانشینان او بر سر سلطنت رخ داد. در این زمان درباریان به دو گروه تقسیم شدند؛ یک گروه شامل استاجلو‌ها و گرجی‌ها می‌شدند که از حیدرمیرزای ۱۷ساله حمایت می‌کردند؛ گروه دیگری نیز وجود داشتند که ریاست آنها را پریخان بیگم، دختر شاه طهماسب صفوی بر عهده داشت و طرفدار پادشاهی اسماعیل دوم بودند.

پریخان خانم خبر مرگ شاه طهماسب را به اسماعیل دوم رساند. اسماعیل دوم که ۲۱ سال در قهقهه زندانی بود، با کمک طرفداران خود از زندان قهقهه گریخت و راهی قزوین شد. در بین راه گروهی دیگر از حامیان اسماعیل دوم به او پیوستند. از سوی دیگر طرفداران اسماعیل‌میرزا علیه حیدرمیرزا شورش کردند و او را کشتند. به این ترتیب، زمینه برای ورود اسماعیل دوم به قزوین فراهم شد و او در امنیت کامل وارد قصر شد و حکومت خود را با کمک نفوذ بسیار زیاد پریخان خانم آغاز کرد. اما فقط توانست یکسال و نیم پادشاهی کند و، چون پریخان خانم به هدفش نرسیده بود نقشه مرگ او را با کمک درباریان کشید.

اسماعیل دوم، براى آنکه سلطنتش از هر گونه شورش و مخالفتى در امان بماند، در همان آغاز پادشاهی، عده زیادى از طوایف استاجلو را که با روى کار آمدن وى مخالف بودند، به قتل رساند و تقریباً تمام شاهزادگان صفوى را که ممکن بود، در مخالفت با او دست داشتند، نابود یا کور کرد. بدین‌گونه چهار تن از برادرانش را کشت و پنج تن از عمو‌ها و برادرزادگان را که مى‏ترسید به صورت مدعیانش درآیند، هلاک کرد. 

رویکرد مذهبی شاه اسماعیل دوم

اسماعیل دوم، به مذهب شیعه پایبند نبود. عملکرد‌های ناشایست، به نوعی از او چهره‌ای مذهب‌گریز ساخت. این شیوه رفتار شاه، واکنش‌ها و پیامد‌های تندی را در جامعه داشت. 

شاه برخلاف روش پیشینیان خود، در اعتقاد به تشیع سست گردید و به شیعیان بی‌مهری نشان داد. او به موازات گریز از تشیع، نسبت به اهل تسنن مماشات کرد و حتی به نوعی به ایشان گرایش نشان داد و عرصه فرهنگ و سیاست را برای سران فکری سنّیان فراهم ساخت که علت آن معلمش در کودکی بود که از اهل تسنن بود.

اسماعیل دوم از حضور مقتدرانه عالمان شیعه ناخشنود بود و در نتیجه، با رفتاری نامناسب و همراه با تحقیر، با ایشان برخورد می‌کرد. او با عزل آنها از مناصبشان، فضای جدیدی را در کشور ایجاد کرد. وی با تجدید نظر در روش دینی شاهان پیشین، علما را رنجاند و آنان نیز با توجه به سنی‌گرایی او و همچنین اصرار وی بر محو مظاهر شیعی، رأی بر ضعف عقیده شاه به تشیع و تمایلش به تسنن دادند و از وی روی برگرداندند.

همجنس‌گرایی شاه اسماعیل دوم

شاه اسماعیل دوم گرایش‌های همجنس‌گرایانه داشت. وی با فردی به نام حسن‌بیگ حلواچی اوغلی دوستی می‌کرد. حسن از قورچیان و معاشران بسیار نزدیک شاه اسماعیل دوم بود. وی صورتی زیبا و قامتی رعنا داشت و از جذاب‌ترین پسرانی بود که در آن دوره در ایران یافت می‌شد. وی از محارم دربار شاه اسماعیل دوم بود. حسن در بیشتر مجالس می‌گساری شاهانه بود و شاه اسماعیل دوم اغلب اوقات در آمیزش و مصاحبت با این پسر بود.

معماری شاه اسماعیل دوم

شاه اسماعیل دوم به معماری و طراحی ساختمان‌ها علاقه‌مند بود و در آنها مهارت داشت. وی در کاخ‌های حسین‌قلی خلفای روملو و پریخان خانم که پیش از رفتن به دولتخانه در آنها سکنی گزیده بود، تغییرات زیادی داد. شاه اسماعیل دوم عمارتی به نام خانه دنیا بنا نهاده بود. وی بسیاری از عمارت‌های دولتخانه را که در زمان شاه طهماسب یکم ساخته شده بود، ویران کرد یا تغییرات اساسی در آنها ایجاد کرد. شاه اسماعیل دوم در مدت کوتاه سلطنت خود بنا‌های بسیاری ساخت و با ذوق و سلیقه‌ای که در معماری داشت اگر مدت پادشاهی او طولانی می‌گردید شاید بنا‌های زیادی، چون شاه عباس یکم از خود به یادگار می‌گذاشت.

نوازندگی شاه اسماعیل دوم

شاه طهماسب یکم به دلایل اعتقادات مذهبی نواختن ساز را ممنوع کرده بود و با موسیقی میانه خوبی نداشت. پس از به سلطنت رسیدن شاه اسماعیل دوم و با توجه به علاقه وی به این هنر، نوازندگان فضای آزادتری احساس کردند و به دعوت شاه به دربار آمدند. به عنوان مثال نوازندگانی مثل میرزا محمد کمانچه نوازنده عود و خوانندگانی همچون حافظ احمد قزوینی و حافظ جلاجل باخرزی را می‌توان نام برد.

شاعری شاه اسماعیل دوم

شاه اسماعیل دوم شاعر خوش قریحه‌ای بود و شعر را به نیکویی می‌سرود. وی در شعرهایش خود را «عادلی» تخلص می‌کرد. شاه اسماعیل دوم شعر‌های زیادی سروده‌است که نمونه‌هایی از اشعار وی در زیر آمده است: 

دوران ما را ز وصل شادان نکند / جز تربیت رقیب نادان نکند

هرگز نرساند دل ما را به مراد / کاری به مراد نامرادان نکند

شادم به خدنگ تو که ناوک فکنان را / سوی هدف خویش نهانی نظری هست.

چون غنچه چه دانی که تو در خلوت نازی / کز بهر تو، چون باد صبا دربدری هست

از خنده پنهانی لعل تو توان یافت / کز حال دل گمشده او را هست

گفتی که مرا هست بسی، چون تو گرفتار / بنما به گرفتاری من گر دگری هست

شاه اسماعیل دوم در اثر مسمومیت درگذشت

همانطور که گفته شد، شاه اسماعیل دوم مدت زمانی را که در قلعه قهقهه زندانی بود، به حشیش و تریاک معتاد شد. مصرف او در این دوره، هرروز بیشتر از روز قبل می‌شد تا اینکه وابستگی او به مصرف مواد بیشتر از قبل شد. او روزانه در زندان، مقدار زیادی فلونیا مصرف می‌کرد. منابع تاریخی دلیل خاصی برای مرگ شاه اسماعیل دوم ذکر نکرده‌اند؛ بنابراین شاه اسماعیل دوم بیماری خاصی نداشته است و مرگ او به‌طور تصادفی اتفاق افتاده است.

البته برخی از مورخان، اعتیاد شاه اسماعیل دوم به مواد مخدر را دلیلی برای مرگ او دانستند و برخی دیگر بر این عقیدند که پریخان خانم در محلول فلونیای شاه، سم ریخت و او را مسموم کرد. او در هنگام مرگ ۴۹ سال داشت.