بشار اسد و ثروت افسانه‌ای یک خاندان/ از کارتل های اقتصادی عمو، پسردایی و همسر رئیس جمهور سابق سوریه چه می‌دانیم؟

اقتصاد۲۴- میرا قربانی فر - دولت بشار اسد سقوط کرد. خبری کوتاه و شاید نیم خطی، اما پرحاشیه که پس از تحولات عجیب منطقه پرآشوب خاورمیانه بعد از ۷ اکتبر ۲۰۲۳ شاید بتوان یکی از مهم‌ترین رویداد‌های منطقه آن را دانست.

شاید پس از سال‌ها جنگ و درگیری داخلی در سوریه و آواره شدن یک چهارم مردم یک کشور در جهان کمتر کسی تصور می‌کرد در یک هفته نیرو‌های مخالف بشار اسد و معارضان سوری به دمشق برسند و هواپیمای حامل بشار اسد با رادار خاموش این کشور را به مقصد ناکجاآبادی در این جهان ترک کند و آن هم در حالی که تقریبا مقصد او از مسکو و دبی و تهران تا دوحه و حتی پاریس ارزیابی شده است.
بشار اسد پس از مرگ پدرش حافظ اسد قدرت را در سوریه به دست گرفت، قدرتی که با ثروتی بزرگ برایش همراه بود.

سوریه ؛ از حافظ اسد تا بشار اسد

حافظ اسد در سال ۱۹۷۱ و پس از کودتا به عنوان هجدهمین رئیس جمهور سوریه به قدرت رسید. در این سال ارتش حزب بعث سوریه به همراه نیرو‌هایی از ارتش رسمی سوریه که تحت فرماندهی اسد بودند، علیه مابقیِ ارتش کشور کودتا کردند و حافظ اسد از این طریق به ریاست حکومت رسید.

اما برای بشار اسد همه چیز در یک لحظه رخ داد؛ تصادف رانندگی در دمشق، زندگی او در لندن را زیر و رو کرد. حقیقت این است که اصلا بشار اسد قرار نبود جانشین پدرش حافظ اسد شود و قدرت را در سوریه در دست بگیرد، اما مرگ پسر ارشد حافظ اسد یعنی باسل اسد در یک حادثه رانندگی در اطراف دمشق، در اوایل سال ۱۹۹۴ زندگی او را دستخوش تغییر کرد.

در حالی که باسل برای سال‌ها آماده و تربیت شده بود تا در یک روند کاملا غیردموکراتیک جانشین پدر و نوزدهمین رئیس جمهور سوریه شود، نتیجه آن تصادف حومه دمشق فراخوانده شدن بشار اسد به سوریه بود؛ او باید بازمی گشت تا به سرعت آماده جانشینی پدر شود.

بشار که در آن زمان در لندن مشغول تحصیل در رشته چشم‌پزشکی بود و احتمالا رویا‌های دیگری داشت و یک ازدواج غیرتشکیلاتی نیز با پزشک دیگری نیز در سرنوشتش بود، پس از مرگ باسل، ناگهان به عنوان وارث قدرت در سوریه انتخاب شد و ولیعهد غیررسمی و البته نوزدهمین رئیس جمهور سوریه به روایت حافظ اسد شد. 

بشار اسد از سال ۲۰۰۰ تا لحظه سقوطش در سال ۲۰۲۴، حاکم بلامنازع سوریه بود و البته که کشورش درگیر یکی از ویران‌گر‌ترین مخالفت‌های مردم، اعتراضات ضدحکومتی و جنگ داخلی شد. بشار اسد و پدرش حافظ در مجموع ۵۴ سال بدون امکان و ایجاد هر نوع دموکراسی در کشور سوریه بر مردم حکومت کردند و البته که برخلاف جنگ داخلی چند ساله، طومار حکومت بشار اسد این بار در یک هفته درهم پیچیده شد.

بشار اسد و ثروت افسانه‌ای یک خاندان

حالا دیگر مشخص نیست بشار اسد اکنون کجاست. برخی از پرواز هواپیمایش با رادار خاموش سخن می‌گویند و برخی نیز از سقوط و مرگ او؛ خبر‌هایی نیز حکایت از حضورش در کشور‌هایی نزدیک و دوست به او دارد و شاید هم اصلا به کشوری خیلی دورتر، چون آرژانتین رفته باشد. 

مساله این است که بشار اسد صاحب ثروتی افسانه‌ای است و یا این طور گفته می‌شود که او ثروتی افسانه ای دارد که بخش زیادی از آن نیز بیرون از سوریه بوده و به عنوان یک حاکم، ثروتی نجومی جمع کرده است.

درباره میزان ثروت بشار اسد و در مجموع خاندان اسد حواشی بسیار است. نام خانواده و نزدیکان بشار اسد همواره در میان ثروتمندان سوریه به صورت ثابت تکرار شده و تقریبا الیگارشی قدرت خاندان اسد، اقتصاد و تجارت در سوریه را در ید قدرت خود داشته است.

به گزارش اقتصاد ۲۴، حتی بسیاری از مخالفان اسد همواره از محله المزه در دمشق یکی از مناطق مهم و استراتژیک این شهر نام می‌بردند. محله و منطقه‌ای که محل تجمیع ثروتمندان و قدرتمندان سوریه از نظر سیاسی، اجتماعی و امنیتی بوده است. همچنین این منطقه به دلیل ویژگی‌های خاص خود به‌عنوان یک مرکز قدرت برای دولت سوریه و خانواده اسد شناخته می‌شود و حالا سقوط آن می‌تواند به افشای راز‌های مالی بسیار درباره الیگارشی قدرت در سوریه منجر شود.
اما ماجرای ثروت خاندان اسد به همین محله و این الگاریشی ختم نمی‌شود.

رفعت اسد، تبعیدی در اروپا با ثروتی چند میلیون دلاری

رفعت اسد عموی بشار اسد و رامی مخلوف پسردایی بشار اسد، دو نام کلیدی در رمز و راز قدرت و ثروت در این خاندان هستند. جنجال‌های مربوط به رفعت اسد در سال ۲۰۲۰ و در پاریس بود که رنگ تازه به خود گرفت؛ زمانی که دادگاهی در پاریس طی اقدامی بی‌سابقه دارایی شخصی رفعت اسد، عموی بشار اسد را مورد کاووش قرار می‌دهد. رفعت اسد یکی از چهر‌ه‌های پرنفوذ جهان عرب بوده است.

در آن زمان گفته شده بود که عموی ۸۲ ساله بشار اسد متهم است که با پول دزدی از خزانه سوریه چندین ملک به ارزش ۶۰۰ میلیون دلار را در اسپانیا خریداری کرده است. همچنین گفته می‌شد رفعت اسد، ۹۰ میلیون دلار از همین پول خزانه را صرف خرید ملک در فرانسه کرده است.
اما نکته این بود که اساسا او تبعیدی دولت حافظ اسد به اروپا بود؛ تبعیدی به یکی از خوش آب و هوا‌ترین و مدرن‌ترین قاره‌های جهان؟ شاید برای همین بود که بسیاری رفعت اسد را نه یک تبعیدی که مسئول خرید ملک برای خاندان اسد در اروپا می‌دانستند.

رفعت اسد که زمانی وزیر دفاع سوریه بود، سال ۱۹۸۴ به عنوان یکی از سه معاون رئیس جمهور این کشور منصوب شد. اما او پس از یک کودتای ناموفق علیه برادرش حافظ اسد در سال ۱۹۸۴ به فرانسه و اسپانیا تبعید شد و از آن بعد وارد دنیای تجارت شد. رفعت که رسما هیچ مال و منالی نداشت در سال‌های بعد از تبعید ناگهان مالک خانه و مستغلات پرشماری شد. تا امروز روشن نیست که او دارایی خود را از کجا آورده و به همین دلیل هم دادگاهی برای بررسی دارایی او در فرانسه تشکیل شده است.
در همین حال بسیاری معتقد بودند از اساس کودتا و تبعید رفعت اسد، یک بازی سیاسی درون خاندان بوده و او مسئول انتقال بخشی از ثروت و پول خانواده اسد به بیرون از سوریه و سرمایه گذاری در اروپا بوده بدون این که دست‌های حافظ و بشار در بطن ماجرا مشخص شود.

به گزارش اقتصاد ۲۴، اما یک سال پس از این تحقیقات دادگاه فرانسوی بود که روزنامه الوطن گزارش کرد که بشار اسد، رئیس جمهوری سوریه برای ممانعت از زندانی شدن «رفعت اسد»، عموی خود در فرانسه، اقدامات و اظهارات وی را بخشید و به او اجازه داد به کشور بازگردد. او مانند سایر شهروندان سوریه خواهد بود و هیچ نقش سیاسی یا اجتماعی نخواهد داشت.
الوطن در آن زمان نوشت، رفعت پس از بیش از ۳۰ سال حضور در اروپا به عنوان یک مخالف، ظهر پنجشنبه وارد دمشق شد.
دادگاه فرانسه رای به توقیف اموال رفعت و ۴ سال حبس داده بود، توقیف و حبسی که برای استفاده از خزانه دولت سوریه بود و در نهایت این بشار اسد بود که با بازگرداندن رفعت اسد او را از زندان در فرانسه نجات داد و البته که اموال بسیار رفعت در اروپا سر جای خود باقی ماند.

رامی مخلوف، پسرخاله بشار اسد و مالک ۶۰ درصد اقتصاد سوریه

اما پرونده رفعت اسد تنها نمونه از شاید فساد سیستماتیک در خاندان اسد نبوده و تعدادی از بستگان مادری بشار اسد هم بار‌ها در معرض اتهام استفاده از اموال دولتی و خزانه سوریه قرار گرفته بودند. 
معروف‌ترین نام در این میان رامی مخلوف، پسردایی نزدیک بشار اسد و مشاور شخصی او بوده که تنها در یک رقم ۴۰ میلیون یورو در آسمان خراش‌های دوقلوی یک مرکز تجاری در مسکو سرمایه‌گذاری کرده بود.

به گزارش اقتصاد ۲۴ البته که در اسناد حیرت انگیز پاناما که مربوط به فساد‌های مالی سران کشور‌های جهان بود، نام رامی مخلوف بار‌ها تکرار شده است و بر اساس اسناد پاناما، رامی مخلوف از سال ۱۹۹۸ سهامدار عمده چندین شرکت پنهان‌کار در جزیره پاناما بوده است. او ثروتمندترین تاجر سوریه محسوب می‌شود. رامی مخلوف که از هم‌بازی‌های دوران کودکی بشار اسد است، به بزرگ‌ترین تامین کننده مالی دولت بشار نیز تبدیل شده بود. در اسناد پاناما او مردی است که با ۵ میلیارد دلار سرمایه چند شرکت در پاناما تاسیس کرده تا تحریم‌ها را دور بزند و از جمله برای هواپیما‌های جنگی سوریه، سوخت خریداری می‌کرده است. باید توجه داشت که این رقم تنها برای تاسیس شرکت‌ها در پاناما بوده است.

نکته این جاست که برای سال‌ها برخی محققان درباره ثروت اندوزی خانواده بشار اسد می‌گویند که رامی مخلوف اصلی‌ترین مهره دولت سوریه برای دور زدن تحریم‌های اتحادیه اروپا، سرمایه گذاری در روسیه و انتقال دارایی‌های حکومت اسد به خارج از کشور بوده است.
کما اینکه رامی مخلوف را همه در سوریه می‌شناسند. او پسر دایی رئیس‌جمهور و ثروتمندترین مرد سوریه است. او را البته که برادرزاده محبوب انیسه مخلوف، مادر بشار اسد برای بسیاری از مردم سوریه نماد رانت‌خواری و فساد در این کشور است.

اما همچون رفعت اسد، پرونده رامی مخلوف نیز یکی از موارد حیرت انگیز است.
مرد شماره یک اقتصاد سوریه، مالک ۶۰ درصد اقتصاد خصوصی سوریه، صاحب شرکت مخابراتی سیریا‌تل و اصلی‌ترین عامل ساخت و ساز سوریه، اصلی‌ترین مالک صنعت نفت و بانکداری در سوریه، بزرگ‌ترین کارآفرین وفادار به حکومت بشار اسد و ضامن بقای حکومت او، در سال ۲۰۲۰ به طور ناگهانی مغضوب شده و مورد بازجویی و تحقیق توسط دولت بشار اسد قرار می‌گیرد.

بیشتر بخوانید: افشاگری‌های زنجیره‌ای «کنسرسیوم روزنامه نگاران تحقیقی» در ۵ سال اخیر/ از اوراق پاناما تا اسناد پاندورا، سرگیجه جهان از افشای فساد سران

وزارت دارایی سوریه در سال ۲۰۲۰، به طور ناگهانی مخلوف ۵۰ ساله را به فساد و فرار مالیاتی متهم کرد و از او خواسته که ۲۳۰ میلیون یورو به دولت پرداخت کند. پس از آن نیز خانه مخلوف در دمشق تفتیش، بخشی از اموالش توقیف و شماری از کارمندانش بازداشت شدند. مخلوف حتی در آن زمان ممنوع الخروج نیز شد، اما بعدتر گفته شد او در سوریه نیست و در دفتر و محل زندگیش در امارات متحده عربی به سر می‌برد. بعدتر نیز او ویدیو‌هایی از خود منتشر کرد و گفت تنها شخص مورد اعتماد برایش بشار اسد است و نه هیچ شخص دیگری و بسیاری گفتند منظور و طعنه وی به اسما اسد همسر بشار است که در پی تلاش برای کاهش قدرت رامی مخلوف در سوریه است.

در هر حال همچنان برخی معتقد هستند رامی مخلوف بسیار وفادار به بشار اسد است و این روند بازی بشار و رامی برای انتقال بخش دیگری از ثروت خزانه سوریه توسط رامی به بیرون از کشور و از جمله روسیه و امارات و حتی آمریکای جنوبی بوده و رامی مخلوف نیز هم چنان کارگزار بشار اسد است. با فرض درست بودن این فرضیه، اما باید دید پسردایی بشار آیا پس از سقوط وی نیز هم چنان به او وفادار خواهد بود؟

اسما اسد مهره کلیدی دیگر در انتقال ثروت در خاندان اسد‌ها

اسما اسد، همسر انگلیسی سوری بشار اسد که تا پیش از ازدواج با او، کارشناس مسائل مالی بانک جی‌پی مورگان بود را یکی از مهره‌های بازی اقتصادی و مالی دولت بشار اسد می‌دانستند. او که پس از مرگ مادر همسرش در تلاش بود تا از قدرت خاندان مخلوف بکاهد و خود وارد بازی شود.

اما در این بین به گزارش اقتصاد ۲۴، رد نام اسما اسد را می‌توان با یک واسطه نیز در اسناد پاناما یافت. بر اساس اسناد پاناما، شخصی با عنوان «سلیمان معروف» در بیش از ۶ شرکت پنهان‌کار مشارکت و سهام دارد. گفته شده بود که سلیمان معروف کارگزار لندن بشار اسد است؛ واسطه‌ای برای هر گونه معاملات مشکوک در بریتانیا برای خاندان اسد.

همچنین سلیمان معروف همان فردی است که هویتش مدت‌ها پیش از سوی ویکی‌لیکس افشا شد. بر اساس ایمیل‌های افشا شده، معروف برای اسماء، همسر بشار اسد، اشیای گرانبها از هرودس لندن می‌خریده است. این اشیای گرانبها شامل الماس، جواهرات و کالا‌های لوکس است. در همان زمان ادعا شده بود که اسما اسد صاحب کلکسیونی از جواهرات بی بدیل نیز هست، جواهراتی که حمل و انتقال آنان حتما خیلی ساده باید باشد، در چمدانی قابل حمل!

ثروت مستقیم بشار اسد چقدر است؟

اما خود بشار اسد و ثروت او و مدل سرمایه گذاریش نیز یکی از موارد مهم در انتقال ثروت افسانه‌ای اسد‌ها به بیرون از سوریه است. حقیقت این است که برای بشار اسد، اطلاعات دقیقی در مورد ثروت شخصی‌اش هیچ وقت وجود نداشته و بیشتر اطلاعات از طریق گزارش‌های غیرمستقیم به دست آمده است.

بنا به همین تخمین‌ها بر اساس اطلاعات جسته و گریخته، برخی منابع بر این باورند که ثروت شخصی بشار اسد ممکن است بین صد‌ها میلیون دلار تا بیش از یک میلیارد دلار باشد. این ثروت عمدتاً به کنترل بر بخش‌های مختلف در سوریه، از جمله مخابرات، انرژی و ساخت‌وساز، مرتبط است که معمولاً از طریق واسطه‌ها یا ارتباطات خانوادگی مدیریت می‌شود.
ثروت او احتمالاً در دارایی‌های متعددی سرمایه‌گذاری شده است و برخی تخمین‌ها اشاره به سرمایه‌گذاری‌های او در خارج از سوریه دارند، به ویژه در کشور‌هایی مانند روسیه و لبنان.

اما شاید یکی از دقیق‌ترین موارد گزارش شده درباره ثروت شخصی بشار اسد مربوط به گزارش وزارت امور خارجه آمریکا در سال ۲۰۲۲ بوده باشد. به گزارش اقتصاد ۲۴ و به نقل از یورونیوز، بعد از گزارشی که کنگره آمریکا از این نهاد درخواست کرده بود، وزارت خارجه آمریکا گفت که تنها می‌تواند یک «برآورد غیردقیق» ارائه کند چرا که اسد مظنون به داشتن دارایی‌هایی تحت نام‌های ساختگی یا از طریق معاملات مبهم است. 

اما در نهایت وزارت خارجه آمریکا در همان سال ۲۰۲۲ اعلام کرد علیرغم تلاش برای منزوی کردن رئیس جمهوری سوریه، ثروت خانواده بشار اسد احتمالا بین یک تا دو میلیارد دلار است. دقیقا در بخشی از این گزارش که به‌طور عمومی منتشر شد، آمده: «برآورد‌های مبتنی بر اطلاعات منبع باز معمولا دارایی خالص خانواده اسد را بین یک تا دو میلیارد دلار نشان می‌دهد.»

وزارت امور خارجه آمریکا با استناد به گزارش‌های غیردولتی و رسانه‌ای گفت که اسد «یک سیستم حمایتی پیچیده شامل شرکت‌های صوری دارد که به‌عنوان ابزاری برای حکومت در دسترسی به منابع مالی عمل می‌کند.»
این تخمین وزارت خارجه آمریکا شامل همسر، برادر، خواهر، عمه‌زاده‌ها، خاله‌زاده‌ها، عموزاده‌ها و دایی‌زاده‌های رئیس جمهوری سوریه می‌شود که اکثر آنها تحت تحریم‌های آمریکا بودند.
وزارت امور خارجه ایالات متحده آمریکا گفت که اطلاعات کافی درباره دارایی‌های خالص سه فرزند بشار اسد که کوچکترین آنها ۱۷ ساله است، ابدا ندارد.

بیشتر بخوانید: سقوط بشار؛ واکاوی گزینه‌های پیش روی دولت آتی سوریه/ چه چیزی در انتظار اسد و مخالفان اوست؟

در واقع در تنها گزارش موجود از سوی مقامات امریکایی و بعد از شاید سال‌ها رصد و بررسی چنان شبکه الیگارشی قدرت در حکومت سوریه و خاندان اسد در هم تنیده و پیچیده است که حتی وزارت خارجه آمریکا نیز از برآورد دقیق عاجز است و یک شبکه فامیلی را دخیل در این ماجرا می‌داند. از سوی دیگر مدل سرمایه گذاری سنگین خانواده اسد در روسیه و عدم دسترسی به اسناد مالی در این کشور، این سرگردانی‌ها را تشدید نیز کرده بود.

نکته دیگر تاکید این گزارش بر نقش اقوام و فامیل است و شاید همین نقش برجسته باشد که در مورد جدایی رفعت اسد و رامی مخلوف از بشار اسد نیز تردید‌های بسیار به وجود بیاورد، کما این که هر دو این نام‌ها از نزدیکان به بشار اسد و با رابطه خونی و دوستانه جدی بوده‌اند.

حال، اما تا زمان تنظیم این گزارش بشار اسد ناپدید شده، مشخص نیست هواپیمایش سقوط کرده، از رادار ناپدید شده یا او به یکی از دولت‌های نزدیک به خود پناه برده است؛ اما در هر حال او یکی از ثروتمندترین حکمرانان و انسان‌های جهان است و باید دید این ثروت افسانه‌ای بالاخره سهم مردم کشورش می‌شود و یا چنان الماس در چمدانی ناپدید می‌شود و شاید هم با توجه به سرمایه گذاری سنگین در روسیه، طعمه تازه‌ای برای پوتین باشد.