فرصت‌ها و چالش‌های ترکیه در سوریه چیست؟

اقتصاد۲۴-سقوط زودهنگام بشار اسد رییس‌جمهور سوریه در اکثر پایتخت‌های خاورمیانه نگرانی‌های زیادی را به همراه داشت. اما به ادعای گروهی از ناظران، آنکارا جزو این پایتخت‌ها نیست. رجب طیب اردوغان، رییس‌جمهور ترکیه، به جای نگرانی درباره چشم‌انداز سوریه پس از بیش از یک دهه درگیری، فرصت‌هایی را پیش روی خود می‌بیند. ناظران برای خوشبینی او دلایلی (ادعایی) را مستند می‌کنند؛ یکی از آن دلایل این است که از میان تمامی بازیگران اصلی منطقه، آنکارا قوی‌ترین کانال‌های ارتباطی و تاریخچه همکاری با گروه تحریرالشام در دمشق را دارد.

گروه هیات تحریر‌الشام یک گروه تکفیری و رادیکال بوده که قبلا با القاعده مرتبط بوده و توسط ترکیه، ایالات متحده و سازمان ملل به عنوان یک گروه تروریستی شناخته می‌شود. با وجود این نامگذاری‌ها، ترکیه به‌طور غیرمستقیم به تحریرالشام کمک کرده است. به ادعای برخی نشریات خارجی حضور نظامی ترکیه در شهر ادلب در شمال غرب سوریه عمدتا این گروه را از حملات نیرو‌های دولتی سوریه محافظت کرده و به آنها اجازه داده است که سال‌ها بدون مزاحمت این استان (ادلب) را اداره کنند. ترکیه همچنین مدیریت جریان کمک‌های بین‌المللی به مناطق تحت کنترل تحریرالشام را بر عهده داشته که این امر مشروعیت این گروه در میان محلی‌ها را افزایش داده است. تمام این عوامل منجر به نفوذ ترکیه در گروه تحریر‌الشام طی سال‌های اخیر شده است.

فارن افرز در ادامه گزارش ادعایی خود آورده است که بشار اسد سال‌ها به درخواست‌های همکاری ترکیه پاسخی نداده بود. به گونه‌ای که طی این سال‌ها اردوغان تلاش می‌کرد روابط خود را با دمشق بهبود ببخشد و میلیون‌ها پناهجوی سوری را که حضورشان در ترکیه حمایت از حزب حاکم او را تضعیف کرده بود، به کشورشان بازگرداند. همزمان به دلیل حملات اسراییل به غزه و لبنان و حواس پرتی روسیه در اوکراین، اردوغان فرصتی را برای مجبور کردن رییس‌جمهور سوریه در راستای نشستن بر سر میز مذاکره پیش روی خود دید.

اکنون که بشار اسد به‌طور کامل از صحنه خارج شده؛ اردوغان آماده است تا از سرمایه‌گذاری‌های خود در میان مخالفین سوریه نهایت بهره‌برداری را داشته باشد. در ادامه گزارش ادعایی فارن افرز آمده است که شرایط به گونه‌ای برای ترکیه در سوریه فراهم است که ایران و روسیه که رقبای اصلی ترکیه در سوریه تحت تاثیر تحولات یک سال اخیر خاورمیانه قرار گرفته‌اند.

 از طرفی سقوط دولت در سوریه حتی می‌تواند پنجره‌ای برای خروج نیرو‌های باقی مانده امریکایی فراهم کند، که این امر هدف دیرینه آنکارا بوده است. به ادعای این نشریه اگر ترکیه بتواند از خطرات احتمالی پیش روی خود جلوگیری کند، ممکن است در جنگ داخلی سوریه به عنوان برنده ظاهر شود. به گزارش دیگر نشریات خارجی، اما مسیر اردوغان برای نفوذ در سوریه همیشه پر از چالش بوده است. به گونه‌ای که پس از آغاز دور اول درگیری‌ها در این کشور در سال ۲۰۱۱، آنکارا به حامی پرشور اپوزیسیون دولت در این کشور تبدیل شد و کمک‌های مالی و نظامی به گروه‌های شورشی ارایه داد و حتی به آنها اجازه داد از خاک ترکیه برای سازماندهی و راه‌اندازی حملات استفاده کنند. آنکارا در آن بازه زمانی امیدوار بود که با تشکیل دولتی متشکل از اوپوزیسیون مورد حمایت خود در دمشق، نفوذ منطقه‌ای ترکیه افزایش یابد. اما با طولانی شدن جنگ داخلی سوریه، این وضعیت برای ترکیه مشکلاتی ایجاد کرد. همزمان تلاش‌های آنکارا برای تغییر دولت اسد، روابط دوستانه قبلی اش با اعراب منطقه را تحت تاثیر قرار داد.

بیشتر بخوانید:جزییات جدید از فرار بشار اسد

ترکیه با مصر، عراق، اردن، عربستان سعودی و امارات و همچنین از سوی دیگر با حامیان دولت سوریه یعنی ایران و روسیه، دچار تنش‌هایی شد. ترکیه با مصر، عراق، اردن، عربستان سعودی و امارات متحده عربی و همچنین با قدرتمندترین حامیان اسد، ایران و روسیه، درگیر شد. انزوای آنکارا باعث شد که ابراهیم کالین، مشاور ارشد سیاسی اردوغان در سال ۲۰۱۳ از تعهد ترکیه به مخالفان سوری به عنوان سیاست خارجی «انزوایی گرانبها» یاد کند.

نکته حیاتی در این رابطه این است که درگیری سوریه همزمان روابط پرتنش ترکیه با ایالات متحده را به یک کابوس استراتژیک تبدیل کرد. تصمیم ایالات متحده در سال ۲۰۱۴ برای تامین تسلیحاتی واحد‌های حفاظت از مردم کرد سوریه (YPG) گروهی که آنکارا آن را یک سازمان تروریستی می‌داند نقطه عطفی در روابط دوجانبه میان آنکارا و واشنگتن بود. از منظر ایالات متحده، حمایت از کرد‌ها پس از ماه‌ها تلاش ناموفق برای متقاعد کردن ترکیه به انجام اقدامات بیشتر برای سرکوب داعش به یک ضرورت استراتژیک تبدیل شد. واشنگتن، که به‌طور فزاینده‌ای از بی توجهی ترکیه به فعالیت‌های داعش در داخل مرزهایش ناامید شده بود، گزینه بهتری را مقابل خود نمی‌دید. از سوی دیگر، آنکارا تصمیم هم پیمان خود برای تسلیح دشمناتش را خیانت به خود تعبیر کرد.

با تشدید منازعات میان ترکیه و ایالات متحده، روسیه از این وضعیت نهایت بهره‌برداری را کرد. مسکو در سال ۲۰۱۵ برای نجات بشار اسد وارد سوریه شد و منافع خود را در تضاد با منافع آنکارا قرار داد. به گونه‌ای که روسیه در سوریه برتری واضحی داشت و اردوغان چاره‌ای جز همکاری با ولادیمیر پوتین، رییس‌جمهور روسیه، نداشت. در ادامه گزارش ادعایی فارن افرز آمده است که تنها با چراغ سبز مسکو بود که ترکیه توانست در سال ۲۰۱۹ به شمال سوریه حمله نظامی کرده تا پیشروی‌های کرد‌ها را مهار کند. برخی بر این باورند که تصمیم اردوغان برای خرید سیستم‌های دفاع موشکی ۴۰۰ - S روسی با هدف به دست آوردن حمایت مسکو جهت حمله به مواضع کرد‌ها انجام شد. اکنون، اما با سقوط بشار اسد در سوریه توازن قوا به سرعت به نفع ترکیه تغییر کرده است. چرا که برخی ناظران در این رابطه مدعی‌اند سقوط اسد نه تنها به ترکیه آزادی عمل بیشتری در سوریه می‌دهد، بلکه اعتبار روسیه را در دیگر مناطق حوزه رقابت دو بازیگر تضعیف خواهد کرد.

 آفریقا یکی از این مناطق است. مداخله در سوریه به پوتین کمک کرد از این اعتبار برای ایجاد روابط نزدیک با آفریقا به ویژه در مناطق ساحلی، بهره‌برداری کند، در حالی که ترکیه تلاش می‌کرد خود را به عنوان یک گزینه جایگزین مسکو معرفی کند. به ادعای فارن افرز سقوط بشار اسد تصویر روسیه را مخدوش کرده و شراکت‌هایش طی سال‌های اخیر را تهدید می‌کند. خلأ ایجاد شده ناشی از عدم حضور نظامی مسکو در سوریه می‌تواند ترکیه را به عنوان گزینه جایگزین معرفی کند.

به ادعای دیگر نشریاتی که تحولات اخیر سوریه را تحلیل می‌کنند سقوط اسد همچنین روابط ترکیه و ایران را تحت تاثیر قرار خواهد داد. پیش از این در سوریه، ایران با کرد‌های سوری در مبارزه با داعش هماهنگی داشت و به این ترتیب نیرو‌های تحت حمایت ترکیه را در برخی مناطق کنار گذاشت. ناظران مدعی‌اند این عامل، مبارزه ترکیه با حزب کارگران کردستان (PKK) را هم پیچیده‌تر کرده بود. از طرفی دیگر در قفقاز جنوبی، آنکارا و تهران در فضایی رقابتی قرار دارند. حالا به ادعای ناظران به واسطه تحولات شام، رقابت دیرینه دو قدرت منطقه‌ای ممکن است فراتر از قفقاز، در عراق و سوریه ادامه پیدا کند.

اما در بخش دیگری از گزارش این نشریه آمده است که سقوط دولت در سوریه احتمالا به اردوغان یک مزیت دیگر نیز خواهد داد: فرصت آشتی با واشنگتن. حضور نظامی ایالات متحده در سوریه و همکاری با کرد‌ها روابط دوجانبه را تحت فشار قرار داده و عملیات‌های ترکیه در منطقه را پیچیده کرده است. در سال ۲۰۱۹، چند روز پس از آنکه دونالد ترامپ، رییس‌جمهور وقت ایالات متحده، اعلام کرد که نیرو‌های امریکایی از سوریه خارج خواهند شد، آنکارا دستور حمله نظامی به متحدان کرد سوریه تحت حمایت واشنگتن را صادر کرد. ترامپ خشمگین با وضع تحریم‌هایی قول داد که تعداد کمی از نیرو‌های امریکایی را در بخش‌هایی از سوریه برای حفاظت از تأسیسات نفتی نگه دارد. آنکارا مدت‌هاست که خواهان خروج نیرو‌های امریکایی بوده و انتخاب ترامپ به عنوان رییس‌جمهور برای دوره دوم امید‌ها را برای ترکیه زنده کرد که او در نهایت نیرو‌های باقی مانده امریکایی را به کشورشان بازگرداند. خروج بشار اسد می‌تواند این نتیجه را محتمل‌تر کند.

بیشتر بخوانید:بازی خطرناک اردوغان در سوریه؛ آیا حذف بشار اسد به معنای کاهش نفوذ ترکیه در دمشق است؟

در ادامه گزارش فارن افرز به این فرضیه مهم اشاره شده که اگرچه سوریه پس از اسد فرصت‌هایی برای آنکارا فراهم می‌کند، اما همزمان خطرات غیرقابل انکاری وجود دارد که نیرو‌های رادیکالی که دولت سوریه را شکست دادند، ممکن است بی ثباتی و افراط‌گرایی را ترویج دهند. چرا که معمولا انتقال قدرت به این سبک وسیاق به ندرت به آرامی انجام می‌شود. سیزده سال پس از قیام در لیبی که به دست ناتو حمایت شد و منجر به سرنگونی و مرگ معمر قذافی شد، این کشور همچنان در درگیری و هرج و مرج غرق شده است و جمعیت آن با وجود ثروت نفتی فراوان، رنج می‌برند. پس از برکناری صدام حسین در سال ۲۰۰۳، رهبران جدید عراق با مشکلاتی در راستای تحکیم دموکراسی مواجه شدند و کشور دچار خشونت‌های وحشتناکی شدند. سوریه نیز امروز با چالش‌هایی به‌مراتب مشابه و شاید حتی بزرگ‌تر مواجه است. حال سوال اصلی این است که آیا گروه‌هایی که جایگزین دولت سوریه شده‌اند می‌توانند به این مشکلات رسیدگی کنند، همچنان مشخص نیست. اگر حاکمان جدید بتوانند برای بازسازی سوریه خیز جدی بردارند، ترکیه قطعا نقش مهمی ایفا خواهد کرد. با این تفاسیر به نظر می‌رسد که آنکارا نخواهد توانست نحوه حکومت داری را به رهبران جدید در دمشق دیکته کند.

عامل دیگری که باید به آن توجه کرد این است که حاکمیت تحریرالشام در ادلب به هیچ‌وجه دموکراتیک نبوده است. آنکارا ممکن است از یک دولت جدید سوریه بخواهد که حقوق زنان و اقلیت‌ها را تضمین کند، اما هیچ تضمینی برای پاسخ مثبت این گروه رادیکال به این درخواست‌ها وجود ندارد. از طرفی دیگر مشکلات حل نشده کرد‌ها می‌تواند به بی ثباتی مداوم در شمال سوریه منجر شود که احتمالا به ترکیه نیز سرایت خواهد کرد. اگر شورشیان در به رسمیت شناختن حقوق برابر برای تمام سوری‌ها را در قانون و عمل موفق نباشند نتایج مطلوبی را برای آنکارا به دنبال نخواهد داشت. به گزارش فارن افرز همچنین خطر بازگشت داعش در این شرایط وجود دارد. این گروه تروریستی ممکن است با بهره‌برداری از این دوره جدید هرج و مرج سعی کند دوباره خود را در این کشور احیا و مستقر کند. این درحالی است که ترکیه که معمولا میزبان بخش‌هایی از شبکه‌های فعال داعش بوده در برابر حملات تروریستی آسیب‌پذیر است.

بنابراین توسعه سیاسی سوریه در کوتاه‌مدت نه تنها به نیت‌ها و توانایی‌های دولت جدید بستگی دارد، بلکه همچنین به اقدامات قدرت‌های خارجی برای کمک به ثبات و بازسازی کشور نیز وابسته است. از طرفی اگر ائتلاف تحت رهبری تحریرالشام فشار‌های بین‌المللی برای تحقق وعده‌هایش به تشکیل یک دولت فراگیر و نهاد‌های مدنی را نادیده بگیرد، از سوی جهان طرد خواهد شد و یک سوریه منزوی به راحتی می‌تواند دوباره به هرج و مرج و خشونت بازگردد. در این صورت، ترکیه باید با همسایه‌ای که از نظر اقتصادی ویران شده و توسط گروه‌های مسلح رقیب پاره‌پاره شده، مواجه شود. این شرایط منجر به احیای تروریسم و نیز بروز مجدد بی ثباتی شده و در نهایت پشیمانی اردوغان از این موفقیت فاجعه بار را به دنبال خواهد داشت.