از بازار شام تا دالان زنگزور ؛ چگونه معادلات قفقاز و آسیای مرکزی تحت‌تاثیر تحولات سوریه قرار می‌گیرد؟

اقتصاد۲۴-بعد از سقوط برق‌آسای بشار اسد در سوریه گروهی از تحلیلگران، ترکیه را متهم می‌کنند که این بازیگر قصد دارد نفوذ خود را تا مرز‌های امپراتوری عثمانی گسترش دهد. بنابر آنچه در رسانه‌ها منتشر شده ابراهیم کالین رییس اطلاعات ترکیه و همچنین خلفان الکعبی همتای قطری او در ۱۲ دسامبر نخستین مقامات خارجی بودند که پس از سقوط دولت سوریه به دمشق سفر کردند. در عین حال همچنان این ادعا نیز مطرح است که تحریرالشام که همچنان برخی مدعی‌اند نقش زیادی در شکست دولت بشار اسد داشتند، از سوی آنکارا حمایت می‌شود. در این زمینه برخی گزارش‌ها حاکی از آن است که تحریرالشام ماه‌ها پیش از حملات خود، ترکیه را از طرح‌هایش برای پیشبرد عملیات مطلع کرده بود.

جاه‌طلبی‌های پرهزینه اردوغان!

امواج مدیا با انتشار گزارشی از نحوه بازیگری اردوغان در تحولات اخیر سوریه مدعی است که به نظر می‌رسد رجب طیب اردوغان، رییس‌جمهور ترکیه همچنان از نحوه تعریف مرز‌های منطقه‌ای پس از جنگ جهانی اول و فروپاشی امپراتوری عثمانی ناراضی است و مدعی است که شهر‌هایی مانند حلب، دمشق، ادلب و رقه در سوریه می‌توانستند جزو مرز‌های این کشور باشند. به ادعای این رسانه، افزایش ادعا‌ها درباره حمایت ترکیه از شورشیان و همچنین اظهارات اخیر اردوغان در مورد شهر‌های مهم سوریه باعث شده است که برخی ناظران مدعی شوند که رییس‌جمهور ترکیه به دنبال تحقق ایده «نئو-عثمان‌گرایی» است. با این حال، اما این منتقدان نیز همزمان هشدار داده‌اند که آنکارا در مسیری قرار دارد که با چالش‌های بسیاری برای تحقق این ادعا مواجه است.

منصور حقیقت‌پور، نماینده پیشین مجلس در این رابطه بر این باور است که درست است که احتمال دارد آنکارا چنین هدفی را برای خود تعریف کرده باشد، اما تهران نمی‌تواند به راحتی به ترکیه اجازه دهد که بخش‌هایی از خاورمیانه را کنترل کند. حقیقت‌پور این را هم گفت که اردوغان دیر یا زود باید با چالش‌هایی که به دلیل حمایت از گروه‌های رادیکال بر سر راه او قرار می‌گیرد مواجه شود. همزمان وب‌سایت انتخاب همزمان در این رابطه مدعی شده و هشدار داده است که سوریه ممکن است به قیمومیت ترکیه درآید و این موضوع احتمالا آزادی عمل اسراییل را محدود می‌کند. در این راستا، این رسانه همچنین مدعی شده است که آنکارا به دنبال جایگزینی ایران و روسیه در سوریه است.

دیگر نشریات خارجی با انتشار گزارش‌هایی مدعی‌اند که ترکیه به رهبری اردوغان در طول سال‌ها به طور فزاینده‌ای به لفاظی‌هایی در راستای دست اندازی به سرزمین‌های دیگر پرداخته و تمایلات خود را برای نفوذ بیشتر در منطقه نشان داده است. آنکارا همزمان حملات نظامی خود را هم در عراق و هم در سوریه علیه تهدیدات احتمالی گروه‌های کردی در نزدیکی مرز‌های خود آغاز کرده است. حال که بشار اسد از صحنه کنار رفته ترکیه نیز آماده است تا نقش غالبی را در دمشق ایفا کند.

 این درحالی است که به باور برخی ناظران، اما آینده نفوذ ایران و روسیه در سوریه همچنان نامشخص است. به ادعای برخی نشریاتی که به تحلیل شرایط کنونی سوریه پرداخته‌اند دمشق اگرچه اکنون در اختیار گروه‌های حامی آنکارا است، اما این احتمال نیز وجود دارد که ایران نشانه‌هایی از انعطاف‌پذیری برای تامین برخی از منافع اساسی خود نشان دهد که این رویکرد مشابه همان انعطافی است که تهران در مواجهه با تسلط طالبان بر افغانستان از خود نشان داد. به ادعای امواج مدیا تهران در این رابطه تایید کرده که با شورشیان سوریه ارتباط دارد. این درحالی است که ایران همچنان نفوذ قابل توجهی در عراق و لبنان نیز دارد. در این میان برخی ناظران مدعی‌اند از آنجایی که مقاومت عراق به واسطه حمله ترکیه به مواضع کرد‌ها در شمال این کشور ناراضی هستند، نگرانی‌هایی در مورد بروز احتمال درگیری‌هایی میان مقاومت عراق و نیرو‌های ترکیه در این کشور به وجود آمده است.

اهرم تهران

در ادامه امواج مدیا با انتشار گزارشی ادعایی به دیگر نقاطی که ایران و ترکیه دارای رقابتی ژئوپلیتیک هستند، اشاره کرده و به زورآزمایی آنکارا و تهران در قفقاز جنوبی پرداخته، بالاخص در میدان کریدور موسوم به زنگزور که هدف ادعایی آن اتصال آذربایجان به منطقه نخجوان است. این در‌حالی است که همچنان گمانه‌زنی‌هایی ادعایی در این رابطه مطرح است که کریدور زنگزور با حمایت ترکیه که قصد دارد ایران را از ارمنستان جدا کند در حال عملیاتی شدن است. در عین حال تهران، قفقاز جنوبی را به عنوان یک منطقه تاریخی که در آن همواره نفوذ داشته، می‌بیند و از دست دادن دسترسی به ارمنستان و دیگر کشور‌های منطقه را تهدیدی استراتژیک قلمداد می‌کند. به ادعای دیگر نشریات خارجی ایران احتمالا با رهبران جدید سوریه وارد تعامل خواهد شد تا منافع امنیتی اساسی خود را تامین کند. برخی کارشناسان در این زمینه این‌گونه تحلیل می‌کنند که این رویکرد ممکن است بخشی از تلاش‌ها برای تشکیل اجماع جدیدی با هدف درک مشترک از تهدیدات مربوط به اسراییل باشد.

بیشتر بخوانید:فیلم/ رفتار وحشیانه مرزبان ترک با پناهجو‌ها

در این راستا این گمانه‌زنی نیز مطرح است که گسترش اشغالگری اسراییل در سوریه ممکن است در طول زمان به نفع ایران تمام شود، چراکه در این صورت تهران احتمالا تلاش خواهد کرد از شبکه‌های حامیان که در طول دهه‌ها ساخته است، برای طراحی مسیر‌های لجستیکی جایگزین از طریق سوریه استفاده کند. ایران همچنین ممکن است درنهایت به این نتیجه برسد که برقراری ارتباط با گروه‌هایی مانند کرد‌های سوریه می‌تواند به این کشور کمک کند تا نفوذ ترکیه را کاهش داده و در عین حال، اهرم فشاری بر حاکمان جدید دمشق ایجاد کند.

این درحالی است که وب‌سایت ژئوپلتیکال فیوچر همزمان با انتشار یادداشتی در راستای تحولات اخیر سوریه و بازیگران دخیل در تحولات آینده این کشور آورده است که از زمان حمله نیرو‌های شورشی سوریه که منجر به برکناری بشار اسد در اوایل ماه جاری شد، همچنان بحث‌های زیادی درباره اینکه چه کسانی در حال قدرت گرفتن هستند و همزمان چه کسانی در حال سقوط هستند، شکل گرفته است. در ادامه این گزارش ادعایی آمده است که روسیه، ایران و همچنین مقاومت و مشخصا حزب‌الله که در طول سال‌هایی که سوریه درگیر جنگ داخلی بوده از دولت این کشور حمایت می‌کردند، اکنون بر فعل و انفعال‌های روسیه و خاورمیانه متمرکز شده‌اند. در چنین شرایطی ناظران مدعی‌اند ترکیه و اسراییل از شرایط به وجود آمده در سوریه بهره‌مند شده‌اند، چراکه تل‌آویو در این زمینه مدعی است حزب‌الله یکی از مسیر‌های لجستیکی خود در سوریه را ازدست داده است. هر چند که تل‌آویو همچنان مدعی است که به دلیل تهدید‌های موجود، به حملات خود به مواضع نظامی سوریه ادامه خواهد داد.

باج روسیه به ترکیه؟

به ادعای دیگر نشریات خارجی برای آسیای مرکزی نیز که از تحولات میدانی سوریه فاصله زیادی دارد، امکان دستیابی به منافع اقتصادی تحت تاثیر تحولات رخ داده در خاورمیانه وجود دارد، چراکه برخی ناظران ادعا می‌کنند که ممکن است ترکیه با افزایش قدرت از روسیه و ایران نیز که اخیرا دخالتی در درگیری‌های سوریه نداشتند، درخواست امتیازاتی داشته باشد. یکی از موضوعات ادعایی مدنظر ترکیه و شرکای تجاری آسیای مرکزی این بازیگر، بازگشایی یک مسیر زمینی موسوم به کریدور زنگزور در قفقاز جنوبی است که احتمال می‌رود روسیه در تحقق آن نقش داشته باشد. مسیر زمینی موسوم به کریدور ۴۳ کیلومتری زنگزور، که انتظار می‌رود تجارت زمینی بین شرق آسیا و اروپا را کارآمدتر کند، آذربایجان را به منطقه خودمختار نخجوان متصل و از خاک ارمنستان عبور کرده و به ترکیه و بازار‌های اروپایی می‌پیوندد. این ارتباط حمل و نقلی قرار بود براساس توافق آتش بسی که پس از درگیری‌های اخیر میان آذربایجان و ارمنستان در سال ۲۰۲۰ به دست آمد و همچنین با تضمین امنیتی روسیه، برقرار شود. با این حال، این کریدور ادعایی همچنان مورد مناقشه قرار دارد، چراکه ارمنستان نسبت به مسائل مربوط به حاکمیت ملی خود نگرانی‌هایی دارد و هنوز توافق صلح این کشور با باکو امضا نشده است.

بر این اساس این ادعا همچنان مطرح است که این احتمال وجود دارد که اردوغان از پوتین یعنی همتای روس خود بخواهد که برای عملیاتی شدن کریدور ادعایی زنگزور نقش‌آفرینی کند و در عوض ترکیه برای خروج نیرو‌های روسی از سوریه و همچنین ایجاد رابطه با رهبران جدید در این کشور به مسکو کمک‌هایی ارایه کند.

 تیموتی‌اش، اقتصاددان در یک تحلیلی در این رابطه نوشت: شاید ترکیه از روسیه این خواسته را داشته باشد که شرایط تامین انرژی‌های کلیدی که اکنون به دلیل تحریم‌های امریکا در خطر است را تسهیل نماید و همچنین این احتمال وجود دارد که توافقی با روسیه برای دسترسی آذربایجان و ترکیه به نخجوان از طریق کریدور زنگزور و ادامه مسیر به آسیای مرکزی برقرار شود. او در ادامه این را هم گفت که پوتین اکنون به اردوغان بدهکار است. اردوغان نیز طلب خود را وصول خواهد کرد! همزمان احمد وخشیته، استاد ارشد دانشگاه رودن مسکو نیز استدلال مشابهی ارایه داده است. او در مصاحبه‌ای با رسانه آلمانی دویچه وله تحلیل کرد که ترکیه می‌تواند از نفوذ خود در موضوع سوریه استفاده کند تا اهداف ژئوپلیتیکی گسترده‌تری مانند تحقق کریدور ادعایی زنگزور را پیش ببرد.

بیشتر بخوانید:اظهارات عجیب اردوغان پس از سقوط بشار اسد

براساس توافق آتش‌بس سال ۲۰۲۰، قرار بود که نیرو‌های مرزی روسیه کنترل حمل و نقل در کریدور زنگزور را به عهده داشته باشند. با این حال، نفوذ روسیه کاهش یافته است، زیرا ارمنستان تقریبا از پیمان امنیتی منطقه‌ای به رهبری روسیه کنار کشیده و به طور فزاینده‌ای به دنبال مشارکت‌هایی با غربی‌ها است. همچنین بحث‌هایی درباره دور زدن ارمنستان و ایجاد یک کریدور زمینی جایگزین از طریق خاک ایران مطرح شده است، اما منافع تجاری و امنیتی ایران نیز نقش مهمی در این زمینه ایفا می‌کنند.

ترکش‌های شام به قلب آسیا

به ادعای ژئوپلتیکال فیوچر با این وجود، اردوغان تلاش زیادی برای ایجاد این مسیر زمینی کرده است. علاوه بر این دفتر ریاست‌جمهوری ترکیه اعلام کرد که در چارچوب دیپلماسی فشرده درباره سوریه، اردوغان نیز روز شنبه با الهام علی‌اف رییس‌جمهور آذربایجان به صورت تلفنی گفت‌و‌گو کرده است. در حال حاضر، ترکیه و آذربایجان از طریق یک مسیر زمینی از خاک گرجستان به یکدیگر متصل هستند. نرگیزا اومارا در مقاله‌ای برای مرکز سیاست خزر نوشت: با این حال، کریدور ادعایی زنگزور کوتاه‌ترین مسیر زمینی از آسیا به اروپا محسوب می‌شود و می‌تواند چشم‌انداز‌های بزرگی برای توسعه حمل و نقل ترانس خزر ایجاد کند که تقریبا تمام آسیای مرکزی و قفقاز جنوبی را در بر می‌گیرد.

رییس محوتدینوا، مدیر منطقه‌ای سازمان Global Civil Initiatives که یک سازمان غیردولتی مستقر در قرقیزستان است در این باره نوشت: «کریدور زنگزور فقط یک مسیر میان‌بر نیست، بلکه تغییردهنده قواعد بازی برای آسیای مرکزی است، زیرا امکان ادغام اقتصادی بی‌سابقه و اتصال میان آسیا و اروپا را فراهم می‌کند.»

 او همچنین افزود: «برای پنج کشور آسیای مرکزی، این مسیر می‌تواند چشم‌انداز ژئواکونومیک را بازتعریف کند و دسترسی سریع‌تر و ارزان‌تر به بازار‌های اروپایی را فراهم آورد. این امر به این کشور‌ها امکان می‌دهد تا از موقعیت استراتژیک خود نهایت بهره برداری را داشته باشند.» منظور محوتدینوا از پنج کشور آسیای مرکزی، قزاقستان، قرقیزستان، ازبکستان، تاجیکستان و ترکمنستان است.