خسرو انوشیروان ساسانی کیست و چرا مزدکیان را سرکوب کرد؟

اقتصاد۲۴- هدی کاشانیان: خسرو یکم انوشیروان، مشهور به انوشیروان دادگر، یکی از بزرگ‌ترین و برجسته‌ترین شاهان سلسله ساسانی بود که از سال ۵۳۱ تا ۵۷۹ میلادی حکومت کرد. لقب او، «انوشیروان» به معنای «دارای روح جاودان» است و او به دلیل اصلاحات اداری، عدالت‌خواهی، و سیاست‌های هوشمندانه‌اش در تاریخ ایران به عنوان یکی از موفق‌ترین شاهنشاهان شناخته می‌شود.

زندگینامه انوشیروان ساسانی

خسرو در شهر اردستان به دنیا آمد. وی سومین پسر قباد بود و دو برادر به نام‌های کاووس و جم داشت. مادر خسرو و خواهرش با او زندگی می‌کردند. برخی منابع ادعا می‌کنند که مادر او دختر اسپهبد بویه یعنی سپهبد بویه بود. ولی طبق برخی داستان‌ها، مادر خسرو یک دختر دهقان از دودمان‌های قدیم بود که قباد در دوران فرار از تبعید با او ازدواج کرده بود. قباد امیدوار بود که ویژگی‌های پادشاهی را در خسرو ببیند. به همین دلیل برای تقویت حکومت خسرو، او به امپراتور روم پیشنهاد صلح داد و از ژوستینین خواست تا خسرو را به‌عنوان فرزند خود بپذیرد. این اقدام می‌توانست ژوستینین را ملزم به حمایت از خسرو کند. اما ژوستینین به شرطی این کار را می‌پذیرفت، که این فرزند خواندگی به شکل کتبی ثبت نشود و به وسیله سلاح باشد که تکلیفی ندارد. با این حال، قباد شرایط این پیشنهاد را نپذیرفت و در نتیجه صلحی میان ایران و روم به انجام نرسید.

خسرو انوشیروان همواره فرمانروایی آرمانی در ادبیات ایران بوده است. علاقه وی به فلسفه و حکمت چنان بود که به او لقب فیلسوف افلاطونی داده شد و به فلسفه نو افلاطونی رایج در آن زمان فلسفه خسروانی یا پهلوانی گفته می‌شد. وی با آگاهی از اهمیت داد و ستد فرهنگ و تمدن با آغوش باز از مسافران و جهانگردان به ایران استقبال می‌کرد. به گونه‌ای که در دوره او روش‌های طبابت هندی، یونانی و بابلی با طب ایرانی آمیخته شد و سبب افزایش پیشرفت در این زمینه‌ها شد.

با وجود این که خسرو اول حکومتش را با جنگ و کشتن برادران خود را آغاز کرد، اما به علت شیوه‌هایی که در حکومت کردن و برخورد با رعایا پیش گرفت لقب دادگر به او دادند. وی زنجیری را از بالای عمارت خویش آویخته بود تا هرگاه کسی با بی‌عدالتی برخورد کرد آن را به صدا درآورد تا انوشیروان آگاه شده و به آن رسیدگی کند. در زمان او اجرای قوانین بسیار سختگیرانه و دقیق پیگیری می‌شد و از به‌عنوان اسطوره جوانمردی و عدالت یاد می‌شود.

شاهنشاهی انوشیروان ساسانی

خسرو یکم، حکمرانی خود را در زمانی آغاز کرد که پدرش هنوز در حال حکومت بود. او به سرکوب مزدکیان پرداخت تا استحکام حکومت خود را تضمین کند. همچنین او درخواست فرمانبرداری از بزرگان را نیز اعلام کرد. پس از درگذشت قباد یکم، پسران او به اختلاف پیوستند و ابتدا کیوس (کاووس) پسر بزرگتر قباد، خود را شاه اعلام کرد. اما وقتی برادرش، خسرو، علیه او تن به جنگ داد، کیوس در نبرد شکست خورد و به دستور خسرو کشته شد. وزیر اعظم، مهبد، نیز با پادشاهی کیوس مخالفت کرد و اعلام کرد که شاه تنها با رأی بزرگان باید انتخاب شود.

پس از جلسه‌ای که بزرگان کشور داشتند، خسرو به عنوان پادشاه برگزیده شد. او با لقب «انوشیروان» در سال ۵۳۱ میلادی بر تخت پادشاهی نشست. برخی از بزرگان کشور در تلاش بودند که دیگر فرزند قباد را به سلطنت برسانند، اما خسرو از توطئه آنها باخبر شد و اقدامات لازم را انجام داد. خسرو یکم پس از رسیدن به تخت پادشاهی تلاش کرد تا نظم و آرامش را در جامعه برگرداند و پایگاه‌های روحانی را سازماندهی کند. او همچنین توازن قدرت‌ها را در کشور بازسازی کرد تا حکومت پایدارتری داشته باشد.

وضعیت اجتماعی در دوران انوشیروان ساسانی

انوشیروان وزیر دانا و خردمندی به نام بوذرجمهر داشت، انوشیروان دادگر بدون مشورت با او، هیچ کاری را انجام نمی‌داد. او فردی کاردان و منظم بود و انوشیروان با وجود او، به‌راحتی امپراتوری خود را اداره می‌کرد. بوذرجمهر عادت به سحرخیزی داشت و همیشه به انوشیروان می‌گفت: «سحرخیز باش تا کامروا شوی»؛ اما انوشیروان به‌دلیل اینکه شب‌ها تا دیر وقت به خوش‌گذرانی می‌پرداخت، صبح دیر از خواب برمی‌خاست.

با این حال وضعیت اجتماعی در دوران خسرو انوشیروان نمایانگر تعدادی تغییر و تحول اجتماعی و فرهنگی در ایران بود. در این دوره، ایرانیان با ملت‌های دیگر مانند هند، روم، و دیگر ممالک روابط اقتصادی و فرهنگی داشتند و از لحاظ اندیشه و ایدئولوژی با یکدیگر دادوستد می‌کردند. در این دوران، از هند به ایران علم و فرهنگ انتقال می‌یافت و ایرانیان از آثار هندیان در زمینه‌هایی مانند اخترشناسی، پزشکی، قصه‌گویی، و شطرنج بهره می‌بردند. از سوی دیگر، از روم نیز متون و آثار فرهنگی و علمی به ایران آورده و به فارسی ترجمه می‌شدند. این تبادل فرهنگی میان ملل مختلف، به توسعه علوم و هنر‌های مختلف در ایران کمک کرد.

در دوره خسرو انوشیروان، موسیقی و هنر به ویژه موسیقی بسیار ارزشمند بود و خسرو به خوانندگان، نوازندگان و تمام افرادی که مشغول به موسیقی بودند، مکان و مقام ویژه‌ای اختصاص داد. او اهمیت زیادی به توسعه و پیشرفت موسیقی می‌داد. در این دوره، از لحاظ اجتماعی نیز تغییراتی رخ داد. طبقه اشراف و بزرگان دچار کشمکش‌های داخلی و خانوادگی شده و به تنگدستی می‌افتادند. از طرفی، ایستامی یا امپراتوری غربی که توسط موکان خان تأسیس شد، از یتیمان خاندان‌های نجیب حمایت می‌کرد و این یتیمان را بچه‌های خود می‌نامید. خانواده‌های اشراف معمولاً دختران خود را به افرادی می‌دادند که از لحاظ طبقه‌ای با خودشان مشابه بودند و جهیزیه دختران را نیز از خزانه شاه تأمین می‌کردند.

در این دوره، طبقه جدیدی به نام دهقانان شکل گرفت. دهقانان از نجیب‌زادگان کوچک‌تر بودند و در اداره ده‌های بزرگ که برای دیگران نیز بود اختیار داشتند. این دهقانان نقش مهمی در حمایت از شاه و اقتصاد کشور داشتند و به‌عنوان طبقه حمایتی از شاه به شمار می‌آمدند. همچنین وظیفه دهقانان برداشت مالیات از مردم بود. این تغییرات اجتماعی و اقتصادی در دوره انوشیروان نمایانگر رشد و توسعه اقتصادی و فرهنگی ایران در این دوره بودند.

ضرب‌المثل انوشیروان ساسانی

انوشیروان در هنگام تاج‌گذاری، بزرگان را جمع کرد و بعد از ستایش خداوند، به اندرز مردم پرداخت. انوشیروان به‌دلیل علاقه به فلسفه و حکمت سیاسی، اندرزنامه‌ای دارد که در آن اندرز‌هایی کوتاه را در قالب ضرب‌المثل بیان کرده است. اندرز‌های او به پسرش در مجموعه‌ای با عنوان اندرزنامه «خسرو کواتان» جمع‌آوری شده است. به برخی از اندرز‌های او را که در قالب ضرب المثل‌های انوشیروان دادگر هستند، در ادامه اشاره می‌کنیم:

•    اگر پادشاه به عدل و داد رفتار کند، همه شاد می‌شوند.

•    کار امروز را به فردا مینداز، چه میدانی فردا چه خواهد شد.

•    گلستان پر از گل ممکن است فردا بی‌بار شود.

•    رشک و حسد از درد‌هایی است که هیچ پزشکی نمی‌تواند آن را درمان کند.

•    اگر هوا و هوس بر عقل چیره شود، جز دیوانگی ثمری ندارد.

•    انسان بیکار و زیاده‌گو نزد کسی آبرو ندارد.

•    راه کج همیشه تاریک و راه راست هموار است.

اصلاحات اقتصادی و مالیاتی انوشیروان ساسانی

اصلاحات اقتصادی و مالیاتی در دوران خسرو انوشیروان دارای اهمیت بسیاری بودند و به تغییرات مهمی در نظام اقتصادی و مالی کشور ایران منجر شدند. این اصلاحات به شکل زیر بود:

•    تعیین مالیات بر اساس مساحت زمین

قبل از اصلاحات خسرو، مالیات‌ها بر اساس محصولات کشاورزی برداشت می‌شد. اما خسرو نظام مالیاتی جدیدی را به وجود آورد و مالیات‌ها را بر اساس مساحت زمین‌ها تعیین کرد. این تغییر نظام مالیاتی با دقت‌تر ارزیابی میزان تولید زمین‌ها انجام می‌شد.

•    مالیات برخی محصولات خاص

خسرو مالیات را برخی از محصولات خاص مانند گندم، جو، برنج، انگور، سبزی، نخل و زیتون براساس تعداد درخت‌ها و میزان تولید این محصولات تعیین می‌کرد. این اصلاحات به تنوع مالیات و بهره‌وری در جمع‌آوری مالیات کمک کرد.

•    مالیات سرانه بر اساس ثروت

خسرو سیستم مالیات سرانه را اصلاح کرد. بر اساس این سیستم، هر فرد بین بیست و پنجاه سال باید مالیاتی پرداخت کند. میزان مالیات بر اساس ثروت و درآمد افراد تعیین می‌شد. افراد به چندین طبقه تقسیم می‌شدند و میزان مالیات بر اساس طبقه اقتصادی افراد تعیین می‌شد.

•    معاف از مالیات برخی افراد

خسرو انوشیروان از پرداخت مالیات برخی افراد را معاف کرد. افرادی که مرزبان، اسب‌سوار، جنگجو، دبیر، اعضای خاندان‌های کهن و اعضای دربار بودند از پرداخت مالیات معاف شدند. همچنین، اگر کسی که یهودی بود خود را به عنوان زرتشتی معرفی می‌کرد، نیز از پرداخت مالیات معاف می‌شد.

این اصلاحات مالیاتی باعث بهبود نظام مالی و اقتصادی کشور گشتند و به تجمیع منابع مالی دولت کمک کردند. از اهداف اصلی این اصلاحات، تنوع در مالیات‌ها، انصاف در تعیین میزان مالیات و ایجاد پایداری مالی در دولت بود.

اقدامات خارجی انوشیروان ساسانی

•    مقابله با هپتالیان 

به علت برخورداری از قدرت و استحکام داخلی لازم انوشیروان از پرداخت باج به هون‌ها سر باز زدند و آنها نیز از آنجا که در خود توان مقابله نمی‌دیدند سکوت کردند.

•    فتح یمن

برای جلوگیری از دست اندازی حبشیان و به تبع آن رومی‌ها خسرو لشکری عظیمی را به یمن فرستاد و با دلگرم کردن یمنی‌ها توانست یمن را فتح کرده و سبب تسلط ایران بر راه‌های دریایی دریای سرخ و اقیانوس هند شد.

•    جنگ با امپراتوری روم

از آنجا که طرفین، درگیر مسائل دیگری بودند در ابتدا صلح برای آنها بسیار مفید بود. اما با پیشروی لژیون‌های رومی در سایر مناطق اوضاع به گونه‌ای بود که اگر انوشیروان از واکنش به روم غفلت می‌کرد تسلط بر اوضاع را از دست می‌داد. اما برای جنگ با آنها بهانه‌ای لازم بود که این بهانه با دخالت امپراتور روم ژوستی‌نین بدون نظرخواهی از خسرو در نزاع بین حارث بن عمرو شاه غسان که تحت حمایه روم بود با منذرین نعمان پادشاه حیره که از ایران فرمانبرداری می‌کرد به دست آمد و بدین ترتیب انوشیروان با لشگری عظیم بر او حمله کرد و به آنها شکست سختی را تحمیل نمود.

•    نبرد لازیکا

لشگر ایران در مقابله با پیشروی‌های روم بار دیگر نبرد‌های بسیاری با لشگریان رومی در لازیکا و مناطق اطراف آن داشتند که در غالب آنها ایران پیروز شد و در نهایت به علت عدم توانایی امپراتور روم در ادامه جنگ با ایران به قرارداد صلح انجامید.

•    نبرد با ترکان

در ابتدا ترکان از متحدان ایران در سرکوب هپتالیان بودند و انوشیروان با خردمندی به تحکیم روابط خود از طریق ازدواج با دختر خاقان پرداخت. اما به تدریج این ترکان به دشمن درجه یک ایران تبدیل شدند و از آنجایی که در خود توان مقابله با لشکر ایران را نمی‌دیدند، دست اتحاد به سوی دشمن دیرینه ایران یعنی رومی‌ها دراز کردند.

•    جنگ سوم ایران و روم

با نقض قوانین قرارداد صلح از جانب ژوستی، امپراتور روم بار دیگر جنگ در گرفت. با وجود کهولت سن (۷۰) انوشیروان توانست بار دیگر شکست سختی به رومی‌ها متحمل شود.

مرگ انوشیروان ساسانی

حکومت انوشیروان سرشار از نتایجی درخشان برای ایران بود و تاریخی افتخارآمیزی را رقم زد. وی پس از ۴۸ سال پادشاهی مفید بر ایران به مرگ طبیعی درگذشت و پس از او پسرش هرمز چهارم نوه خاقان ترک به تخت نشست. اندرز‌ها و نصایح خسرو به هرمز پسرش در کتابی به عنوان رساله اندرز خسرو کواتان جمع آوری شده که نشانگر شخصیت والای این پادشاه ایرانی است.

قبر انوشیروان ساسانی

محل قبر انوشیروان، به‌طور دقیق مشخص نشده است. انوشیروان در سن ۷۸ سالگی در تیسفون یا مدائن درگذشت. به گفته منابع، بنا بر وصیت او، در دخمه گذاشتند؛ اما محل دخمه او مشخص نشد. داستان دخمه انوشیروان در منابع مختلف، متفاوت ذکر شده است. مطابق تاریخ بناکتی، مأمون عباسی قصد وارد شدن به دخمه انوشیروان را داشت. دخمه‌بان انوشیروان به او می‌گوید که انوشیروان پیش‌بینی کرده بود که شاهی عرب، یک روز به دیدن او خواهد آمد. پیرمرد به مأمون می‌گوید در دخمه طلسم‌های فراوان گذاشته‌اند تا مانع ورود افراد به دخمه شوند. او همچنین به مامون می‌گوید که راه دخمه را نیز ویران کرده‌اند تا کسی نتواند از آن بازدید کند، اما مأمون دستور داد که راه ورود به دخمه را بازسازی کنند. پیرمرد او را به دیدن دخمه برد. دخمه یک خانه ساخته شده از سنگ خارا بود که با زر و سیم گران‌بها آراسته شده بود. به گفته منابع، مأمون از پیکر انوشیروان دیدن کرد و بر او لباس نو پوشانید. جسم انوشیروان با دارو‌های مختلف، اندوده شده بود تا از بین نرود. مأمون از نوشته‌های عبرت‌آموزی که بر دستار شاه نوشته شده بود نیز دیدن کرد.