زمستان سیاه برق و دلایل اصلی خاموشی‌ها و بحران انرژی در ایران

اقتصاد ۲۴ - قطع برق منازل در زمستان یک شوک بود. یک اتفاق خارج از عرف که ابتدا دولت سعی کرد با شانتاژ خبری «خاموشی منظم» جایگزین «مازوت» افکار عمومی را منحرف کند. ناترازی برق کشور این فصل ۱۴ هزار مگاوات بود، عددی کمتر از ناترازی برق تابستان، اما دولت دیگر قادر به محول کردن این ناترازی به صنعت نبود. دو انتخاب روی میز بود؛ اول، محول کردن خاموشی دوباره به صنعت که به قیمت کسری ملزومات صنعتی با خوابیدن تولید تمام می‌شد و خود آغازگر بحرانی دیگر و دوم، خاموشی بخش خانگی.

به نصف رسیدن ذخایر گازوئیل و قاچاق سوخت دستاویز دیگر دولت بود؛ اما سهم این بخش از سبد انرژی شاید ۱۰ درصد باشد. مشکل فراتر از این است، طبق گفته «هاشم اورعی»، استاد دانشگاه صنعتی شریف، دولت پزشکیان برخلاف سایر دولت‌ها که در زمستان با واردات گاز از روسیه و ترکمنستان کسری گاز کشور را پوشش می‌دادند و این بحران را به تعویق می‌انداختند، موفق به اخذ قرارداد نشده است. دولت با کسری بودجه مواجه است و این بین خاموشی‌های گسترده با رشد روزافزون بهای رمزارز‌ها همراه شد. سخنگوی صنعت برق می‌گوید سهم برق رمزارز بین ۱۷۰۰ تا دو هزار مگاوات برق است، یعنی در حد ۴ درصد مصرف؛ اما اخباری که به فضای مجازی کشانده شده، حاکی از سهم بیشتر این امر است.

تا ماه قبل دولت سعی داشت تا این پیام را مخابره کند که «خاموشی منظم» جایگزین «مازوت» شده است. سخنگوی دولت اعلام کرد علت قطعی‌های برنامه‌ریزی‌شده برق این است که بعضی از نیروگاه‌ها مجبور به مصرف مازوت هستند و دولت برای جلوگیری از آلوده‌شدن هوا، مازوت‌سوزی در سه نیروگاه را تعطیل کرده است. بعد از آن شرکت توانیر در ۲۰ آبان با صدور اطلاعیه‌ای تحت‌عنوان «اطلاعیه شماره یک درخصوص مدیریت انرژی در دوره سرد سال»، از قطعی برق در همه مناطق شهری و روستایی کشور به‌صورت دوساعته در روز و از بین ساعات ۹ صبح تا ۵ بعدازظهر خبر داد.

آدرس اشتباه دولت

اعلام جدول خاموشی به‌بهانه حذف مازوت و کاهش آلودگی یک آدرس غلط بود. توقف مازوت‌سوزی در سه نیروگاه بخاری اگر حتی منجر به از مدار خارج شدن این نیروگاه‌ها و توقف تولید برق در آنها شود، اگرچه به محدود شدن تأمین برق کشور می‌انجامد، اما نمی‌تواند تولید برق را به‌حدی محدود کند که نیاز به اعمال خاموشی‌های سراسری باشد.

درواقع، اگر این نیروگاه‌ها مازوت هم می‌سوزاندند، باز ما خاموشی داشتیم؛ موضوعی که گزارش مرکز پژوهش‌های مجلس برای همه روشن کرد. مرکز پژوهش‌های مجلس شورای اسلامی در بخشی از سلسله گزارش‌های خود در زمینه بررسی لایحه بودجه ۱۴۰۴، به این موضوع اشاره کرد و نوشته است: «ذخایر گازوئیل و نفت‌کوره نیروگاه‌ها در شش‌ماه نخست ۱۴۰۳، نسبت به مدت مشابه سال قبل کاهش پیدا کرده و افزایش ناترازی گاز و عدم امکان تأمین سوخت مایع جایگزین، چالش‌هایی را برای تأمین برق در زمستان به‌وجود آورده است.» از اینجا به‌بعد موجی از اطلاعات ضدونقیض توسط نمایندگان مجلس، وزارت نیرو، نفت و دولتی‌ها و درباره حجم ناترازی گاز و قطعی‌های پاییزی منعکس شده است.

اطلاعات متناقض وزارت نفت و نیرو

مطابق آمار رسمی وزارت نیرو، نیروگاه‌های کشور در سال ۱۴۰۲ حدود ۹۰ میلیارد مترمکعب سوخت معادل مصرف کردند که از این میزان، ۷۴ میلیارد مترمکعب گاز طبیعی، ۱۰ میلیارد لیتر گازوئیل و ۶ میلیارد لیتر مازوت بوده است. باتوجه‌به رشد سالانه تولید و مصرف برق در کشور و افزایش ۲.۲ درصدی تولید برق نیروگاه‌ها در سال جاری، انتظار منطقی این بود که مصرف گاز نیروگاه‌ها نیز به همین میزان افزایش پیدا کند. اما برخلاف این انتظار، میزان گاز تحویلی به نیروگاه‌ها با کاهش ۷ درصدی (در مجموع ۹ ماه سال) مواجه شد.

بیشتر بخوانید:عکس/ قطع برق کدام صنایع را زمین‌گیر کرد؟

درحالی‌که وزارت نیرو مدعی کاهش تحویل سوخت گاز به نیروگاه‌هاست، وزارت نفت در گزارش خود آورده که میانگین سوخت تحویلی به نیروگاه‌ها از ابتدای امسال تا ۱۹ آذرماه به ۲۸۵ میلیون لیتر در روز رسیده است

درحالی‌که وزارت نیرو مدعی کاهش تحویل سوخت گاز به نیروگاه‌هاست، وزارت نفت در گزارش خود آورده است که میانگین سوخت تحویلی به نیروگاه‌ها از ابتدای امسال تا ۱۹ آذرماه به ۲۸۵ میلیون لیتر در روز رسیده که شامل گاز، گازوئیل و نفت‌کوره می‌شود که نسبت به سال گذشته رشد ۶ درصدی را ثبت کرده و نسبت به آذرماه پارسال، ۲.۵ درصد بیشتر سوخت به نیروگاه‌ها تزریق شده است.

در گزارش وزارت نفت تصریح شده، یکی از عوامل مشکلات کنونی، کاهش سطح ذخایر سوخت ایران به‌دلیل عرضه ۴۷۱ میلیون لیتر نفت گاز در بورس انرژی در تیر و مردادماه امسال بوده است. نکته مهمی که باید به آن اشاره کرد، این است که فروش گازوئیل طبق روال از اردیبهشت تا بهمن‌ماه انجام نمی‌شد و در این مدت برای نیروگاه‌ها ذخیره‌سازی می‌کردند و پس از آن، در چهارماهه بهمن تا اردیبهشت، فروش آن دوباره از سر گرفته می‌شد.

کاهش ۵۲ درصدی ذخایر گازوئیل

براساس گزارش دفتر مطالعات انرژی، صنعت و معدن مرکز پژوهش‌های مجلس، اما مشکل اصلی در ذخایر گازوئیل است. طبق این گزارش در شش‌ماهه نخست امسال موجودی مخازن گازوئیل نیروگاه‌های ایران (۷ میلیارد و ۵۶۹ میلیون لیتر) نسبت به پارسال (۱۵ میلیارد و ۸۶۲ میلیون لیتر) ۸ میلیارد و ۲۹۳ میلیون لیتر کاهش داشته است که بیانگر کاهش ۵۲ درصدی ذخیره‌سازی گازوئیل در بازه زمانی یادشده است.

از سوی دیگر، مصرف سوخت مایع در نیروگاه‌های حرارتی افزایش یافته و ذخایر گازوئیل و نفت کوره نیروگاه‌ها در شش ماه نخست ۱۴۰۳ نسبت به‌مدت مشابه پارسال کاهش یافته و افزایش ناترازی گاز و تأمین نشدن سوخت مایع جایگزین، چالش‌هایی را برای تأمین برق در زمستان به‌وجود آورده است. دفتر مطالعات انرژی، صنعت و معدن کسری گاز و گازوئیل را علت قطعی‌ها دانسته، اما در ۴ دی‌ماه مدیر هماهنگی و نظارت بر تولید شرکت ملی گاز کشور اعلام کرده که تولید گاز در کشور رکورد زده است: «تعهدات روزانه تحویل گاز در وزارت نفت ۸۴۵ میلیون مترمکعب است، اما اکنون با توان حداکثری در حال تولید ۸۶۵ میلیون مترمکعب گاز شیرین در روز هستیم و بیش از یک میلیارد مترمکعب گاز غنی در روز تولید می‌شود.»

بیشتر بخوانید: فیلم/ اعتراف وزیر نیرو درباره قطعی برق

اطلاعات آماری در ایران آشفته است؛ آنقدر آشفته که رئیس مجلس از قاچاق ۳۰ میلیون لیتری سوخت در کشور می‌گوید و روز بعد از آن، رئیس‌جمهور میزان قاچاق را ۲۰ میلیون لیتر اعلام می‌کند.

 جدا از حجم بالای سوختی که مشخص نیست چگونه از کشور خارج می‌شود، این مسئله جای ابهام دارد که فاصله ۱۰ میلیون لیتری قاچاق بین صحبت‌های رئیس دولت و رئیس قوه مقننه از کجا می‌آید؟ اینکه هرکدام از عوامل مثل کسری گاز، عرضه ۴۷۱ میلیون لیتر نفت گاز در بورس انرژی در تیر و مردادماه، صادرات گاز و یا عدم ذخیره گازوئیل و ماینر‌ها در بروز این خاموشی‌ها نقش داشتند، چیزی است که به‌علت آمار مخدوش نمی‌توان روی آن اظهارنظر کرد. ما در این گزارش، اما به‌دنبال پاسخ این سؤالیم که چرا این کسری‌ها به پاییز کشیده شد و با شروع افزایش قیمت رمزارز نمود بیشتری پیدا کرد؟

در نیمه شهریورماه امسال سخنگوی صنعت برق اعلام کرد که بین ۱۷۰۰ تا دو هزار مگاوات برق به‌صورت غیرمجاز در زمینه ماینر‌های غیرمجاز مصرف می‌شود. باتوجه‌به میانگین تولید ۵۰ هزار مگاواتی برق کشور، این حجم به ۴ درصد از حجم مصرف برق کشور هم نمی‌رسد.

کشف ماینر از مساجد تا دستگاه‌های اجرایی

بااین‌حال، کشف ۸۰ دستگاه ماینر غیرمجاز از مسجد مکی زاهدان و سوءاستفاده از برق رایگان مسجد و مدرسه مکی، ضبط تجهیزات استخراج رمزارز در یکی از ادارات دولتی شهرستان رشت و اطلاعاتی که سپاه اخیراً از کشف یک مزرعه تولید رمزارز با ۱۲۰ دستگاه ماینر در یکی از مناطق شهرستان ری منتشر کرد، نشان می‌دهد احتمالاً ابعاد قضیه بیشتر از آمار رسمی باشد.

هم‌زمان اخبار و شایعاتی در فضای مجازی در حال دست‌به‌دست شدن است که حکایت از مزارع بزرگ رمزارز در کشور دارد. برخی از شبکه‌های اجتماعی از مزرعه بزرگی در شهر ری با ابعاد مصرفی برق ۱۰ استان حکایت دارد که برقش را مستقیماً از نیروگاه منتظر قائم می‌گیرد. این اخبار بر روی کسری یک‌هزار و ۱۳۴ همتی کسری بودجه دولت و قرارداد دولت با چین سوار است؛ اخبار غیرموثقی که اخیراً پایش را از شبکه‌های اجتماعی فراتر گذاشته است. «فرشاد مؤمنی»، یک از اقتصاددانان کشور، در یک ویدئوی کوتاه از دولت انتقاد کرده است که چرا اصل ماجرای قطع برق را برای مردم تعریف نمی‌کنید؟ و چرا به مردم نمی‌گویید ماینینگ باعث قطعی برق زمستان است؟

سید هاشم اورعی: هیچ‌کس نمی‌تواند جواب صددرصد به این پرسش بدهد که آیا علت قطعی برق زمستانه ماینرهاست؟ اما من معتقدم که بخشی از نهاد‌های حاکمیتی برای تأمین بخشی از هزینه خود و خارج از دولت دارند این کار را می‌کنند

«سید هاشم اورعی»، استاد دانشگاه صنعتی شریف و رئیس اتحادیه انجمن‌های علمی انرژی ایران، در گفت‌و‌گو با «پیام ما» بیان می‌کند که کل این سناریو مبنی‌بر اینکه علت اصلی قطعی برق زمستانه به‌دلیل ماینر‌های غیرمجاز است، کاملاً غلط نیست؛ اما در آن شانتاژ‌های سیاسی هم نهفته است. او می‌گوید: «هیچ‌کس نمی‌تواند جواب صددرصد به این پرسش بدهد که آیا علت قطعی برق زمستانه ماینرهاست؟ اما من معتقدم که بخشی از نهاد‌های حاکمیتی برای تأمین بخشی از هزینه خود و خارج از دولت دارند این کار را می‌کنند. به‌اعتقاد من، وزارت نیرو هم زورش به این افراد نمی‌رسد که جلوی این مسائل را بگیرد؛ اما اینکه بگوییم تمام مشکلات برق کشور ناشی از این اقدامات است، صحیح نیست و اگر بخواهیم درصدی اعلام کنیم احتمالاً ۱۰ درصد از حجم تولید برق کشور را ماینر‌ها مصرف می‌کنند.»

دولت نتوانست با ترکمنستان و روسیه وارد مذاکره شود و گاز وارد کند

اینکه قطعی برق این زمستان و در دولت چهاردهم نمود پیدا کرده، از نگاه اورعی تحت‌تأثیر دو عامل است. اول اینکه حتی به‌اندازه یک‌سوم افزایش تقاضای جدید برق، تولید نداشتیم و دوم ناتوانی دولت برای قرارداد با ترکمنستان و روسیه برای واردات گاز و پوشش کسری گاز کشور است.

به‌گفته اورعی، هر سال دولت‌ها در ایام سرد واردات گاز داشتند. چنانکه در دولت رئیسی برای تأمین گاز استان‌های شمالی از ترکمنستان در حد روزی ۲۵ تا ۳۰ میلیون مترمکعب گاز وارد شد؛ اما دولت پزشکیان تاکنون موفق به قرارداد با ترکمنستان برای واردات گاز نشده است. موضوعی که نه در مورد ترکمنستان بلکه در مورد روسیه هم پیش نرفته است و ما نتوانستیم واردات گاز داشته باشیم. موضوعی که به خاموشی برخی از نیروگاه‌های کشور خاموش منجر شده است. اورعی می‌گوید: «اکنون به‌اندازه ۱۴ هزار مگاوات از ظرفیت نیروگاه‌های ما به‌دلیل اینکه نمی‌توانیم گاز به نیروگاه‌ها برسانیم، خاموش است.»

کمبود گاز و نبودن گاز یک بخشی از مشکل است، بخش دوم مشکل به این برمی‌گردد که در بخش برق ما برای ایجاد ظرفیت جدید تولید برق سرمایه‌گذاری نکردیم. به‌گفته این استاد دانشگاه صنعتی شریف، در یک سال اخیر ما فقط به‌اندازه یک‌سوم یا کمتر از میزان افزایش تقاضای برق صورت‌گرفته، به بخش تولید اضافه کردیم. او توضیح می‌دهد: «در بخش برق سالیانه ۶ تا ۷ درصد به تقاضای موجود اضافه می‌شود. به‌لحاظ عددی از مهر ۱۴۰۲ تا مهر ۱۴۰۳ ما ۷ هزار مگاوات افزایش تقاضا داشته‌ایم، اما به‌اندازه یک‌سوم این میزان هم‌افزایش تولید نداشتیم.»

اشتباه نکنید ناترازی برق پاییزه بیشتر از تابستان گذشته نیست، یعنی اگر تابستان ناترازی برق به بالای ۱۸ هزار مگاوات رسید، اکنون این ناترازی در حد ۱۴ تا ۱۵ هزار مگاوات است. مسئله اینجاست که دیگر نمی‌توان این ناترازی را به بخش صنعت منتقل کرد. اورعی در همین رابطه توضیح می‌دهد: «تا سال گذشته ما همه کسری برق را در تابستان روی بخش صنعت می‌انداختیم و مردم نمی‌فهمیدند، اما امسال در زمستان نتوانستیم به‌اندازه افزایش تقاضا ظرفیت جدید ایجاد کنیم و از آن سمت هم واردات گاز نداشتیم. درنتیجه، در این فصل هم دچار کسری شدید شدیم. اما دیدیم که دیگر نمی‌توانیم بار این کسری قطعی برق را به دوش صنعت بیندازیم؛ چراکه آن وقت در تأمین ملزومات و قطعات تولیدی صنایع هم به مشکل برمی‌خوردیم؛ لذا این کسری به بخش خانگی کشیده شد.»

بیشتر بخوانید:سهم مزارع استخراج رمزارز از مصرف کل برق ۱.۵ درصد است

«آرش نجفی»، رئیس کمیسیون انرژی اتاق بازرگانی ایران، نیز در شمار کارشناسانی است که معتقد است نمی‌توان قطعی‌های مکرر کنونی را با اتکا به استخراج رمزارز، توجیه کرد. او معتقد است ساختار اقتصادی وزارت نیرو و وزارت نفت در دولت سیزدهم از متهمان اصلی بروز ناترازی‌های کنونی است. نجفی می‌گوید: «وزارتخانه‌های مسئول در دولت سیزدهم ذخایر گازوئیل نیروگاه‌ها را به‌میزان کافی پر نکرده‌اند.

 برآورد می‌شود ذخایر سوخت امسال نسبت به سال گذشته به نصف کاهش یافته است. به‌این‌ترتیب، با کمبود جدی گازوئیل مواجه هستیم که به بروز بحران برق در کشور منجر شده است. درعین‌حال، بازار منطقه‌ای نیز با کمبود گازوئیل مواجه است و واردات این سوخت مایع نیز به‌دشواری انجام می‌شود و درنتیجه شاهد بروز چنین مشکلاتی هستیم.»

«مجید رئوفی»، پژوهشگر ارشد انرژی، نیز پیش‌ازاین در یک مصاحبه اعلام کرده است با بروز ناترازی در میزان عرضه و تقاضای گاز و در همین حال در نبود سوخت مایع جایگزین، شاهد بروز خاموشی در کشور در حوزه خانگی و صنعت هستیم. رئوفی با اشاره به آمار منتشرشده توسط وزارت نیرو گفته است موجودی مخازن سوخت در سال جاری و در مقایسه با سال گذشته، دو میلیارد لیتر کاهش یافته است.

صرف اتکا به گزارش دفتر مطالعات انرژی، صنعت و معدن مرکز پژوهش‌های مجلس درباره به نصف رسیدن ذخایر گازوئیل برای پوشش دلیلی خاموشی برق در صنایع یک آدرس غلط دیگر است. رویه‌ای که قبلاً با داستان مازوت دنبال شد. حال آنکه مطابق آمار رسمی وزارت نیرو، نیروگاه‌های کشور در سال ۱۴۰۲ حدود ۹۰ میلیارد مترمکعب سوخت معادل مصرف کردند که از این میزان، ۷۴ میلیارد مترمکعب گاز طبیعی، ۱۰ میلیارد لیتر گازوئیل و ۶ میلیارد لیتر مازوت بوده است. به‌عبارت‌دیگر، عمده تمرکز نیروگاه‌های کشور روی گاز است و گازوئیل سهمی در حد ۱۰ درصدی در سبد مصرفی سوخت نیروگاه‌ها دارد.

دلایلی که کشور را در زمستان با مشکل واردات گاز مواجه کرده، بدهی ۱۵۰ هزار میلیارد تومانی توانیر به تولیدکنندگان برق است که مانع سرمایه‌گذاری در این بخش شده است. این مشکل به‌دلیل ثابت نگه‌داشتن قیمت انرژی، مانند یک بحران به برق کشور آسیب می‌زند. البته به‌نظر می‌رسد این زمستان رشد روزافزون رمزارز نیز بلای مضاعفی شده که این ناترازی را تشدید کرده است و با افزایش تقاضای برق مصرفی برای استخراج رمزارز، این ناترازی دوچندان شده است.