بحران شدید کم آبی و کاهش بارش‌ها در ایران

اقتصاد۲۴- خاورمیانه با بحران شدید آب مواجه است که با کاهش بارش‌ها، استفاده غیرپایدار از منابع آبی و تشدید تأثیرات تغییرات اقلیمی وخیم‌تر شده است.

بر اساس گزارش سازمان ملل متحد، این منطقه یکی از پراسترس‌ترین مناطق جهان از نظر منابع آبی است و ۱۲ کشور از ۱۷ کشور دارای کمبود شدید آب در این منطقه قرار دارند. کشور‌هایی مانند ایران، عراق، اردن و عربستان سعودی با چالش‌های قابل توجهی رو‌به‌رو هستند که ثبات اجتماعی-اقتصادی و سلامت محیط زیست آنها را تهدید می‌کند.

داده‌های اخیر روند‌های نگران‌کننده‌ای را نشان می‌دهد. به عنوان مثال، ایران طی دهه گذشته با کاهش ۲۰ درصدی میانگین بارش‌ها مواجه شده است که منجر به کاهش حجم مخازن، خشک شدن رودخانه‌ها و افت سطح آب‌های زیرزمینی شده است. به طور مشابه، عراق شاهد کاهش شدید سطح دو رودخانه اصلی خود، دجله و فرات، به دلیل ساخت سد‌های بالادستی و مصرف بیش از حد بوده است.

گزارش بانک جهانی در سال ۲۰۲۳ تأکید می‌کند که دسترسی به آب در خاورمیانه طی چهار دهه گذشته ۶۰ درصد کاهش یافته و در صورت عدم اتخاذ راه‌حل‌های پایدار، خطر وقوع جنگ‌های آبی وجود دارد.

تغییرات اقلیمی بحران را تشدید می‌کند و پیش‌بینی‌ها نشان می‌دهند که بارش سالانه در خاورمیانه تا سال ۲۰۵۰ حدود ۲۵ درصد کاهش خواهد یافت. افزایش دما احتمالاً نرخ تبخیر را تشدید کرده، پوشش برف در مناطق کوهستانی را کاهش داده و فراوانی خشکسالی را افزایش می‌دهد. مؤسسه منابع جهانی (WRI) پیش‌بینی می‌کند که تا سال ۲۰۵۰، بیش از ۹۰ درصد جمعیت خاورمیانه ممکن است با تنش شدید آبی مواجه شوند که امنیت غذایی، بهداشت عمومی و بهره‌وری اقتصادی را تحت تأثیر قرار می‌دهد.

دولت‌ها به دنبال اقدامات تطبیقی برای مقابله با این چالش‌ها هستند. عربستان سعودی سرمایه‌گذاری سنگینی در فناوری شیرین‌سازی آب انجام داده و حدود ۵۰ درصد از آب شیرین‌سازی شده جهان را تولید می‌کند. به طور مشابه، پیشرفت‌های اسرائیل در بازیافت آب و آبیاری قطره‌ای مدلی از کارآیی ارائه می‌دهد و بیش از ۸۵ درصد از فاضلاب خود را برای استفاده در کشاورزی بازیافت می‌کند. با این حال، این راه‌حل‌ها به دلیل نیاز‌های بالای انرژی و تأثیرات زیست‌محیطی با انتقاداتی همراه هستند

بیشتر بخوانید:اعداد تکان‌دهنده آب؛ برداشت از آب‌های تجدیدپذیر ایران ۲ برابر بالاتر از مرز خطر است

کارشناسان بر لزوم همکاری منطقه‌ای برای رسیدگی به ماهیت فرامرزی منابع آبی تأکید دارند. چارچوب‌های همکاری مانند توافقنامه آب‌رسانی بین اردن و اسرائیل نشان‌دهنده پتانسیل راه‌حل‌های مشترک برای چالش‌های مشترک است. با این حال، تنش‌های سیاسی و مدیریت نادرست منابع همچنان پیشرفت را مختل می‌کند.

با نزدیک شدن خاورمیانه به سال ۲۰۵۰، اهمیت این موضوع بیش از هر زمان دیگری است. بدون اقدامات قاطع و شیوه‌های مدیریت پایدار منابع آبی، این منطقه با پیامد‌های اجتماعی-اقتصادی شدیدی از جمله مهاجرت‌های گسترده، افزایش درگیری‌ها و کاهش کیفیت زندگی میلیون‌ها نفر مواجه خواهد شد. پرداختن به بحران آب نیازمند رویکردی یکپارچه است که ترکیبی از نوآوری‌های فناورانه، اصلاحات سیاستی و همکاری‌های منطقه‌ای برای تأمین آینده‌ای مقاوم برای خاورمیانه باشد.

ایران و همسایگان تشنه

Earth.org نوشته است؛ ایران با چالش‌های جدی در زمینه کمبود منابع آبی و کاهش بارش‌ها مواجه است. کشور‌های دیگری نیز شرایط مشابهی را تجربه می‌کنند:

کشور‌های خاورمیانه و شمال آفریقا (MENA): این منطقه به‌طور طبیعی خشک و کم‌آب است و تقریباً تمامی کشور‌های آن با سطوح بالای تنش آبی مواجه هستند. کشور‌هایی مانند قطر، اسرائیل، لبنان، اردن، لیبی، کویت، عربستان سعودی، امارات متحده عربی و بحرین در دسته کشور‌هایی با تنش آبی بسیار بالا قرار دارند.

هند و پاکستان: این کشور‌ها نیز با برداشت بیش از حد منابع آبی تجدیدپذیر خود، در دسته کشور‌های با تنش آبی بسیار بالا قرار دارند.

ترکیه: پیش‌بینی می‌شود که تغییرات اقلیمی باعث کاهش منابع آبی در حوضه‌های رودخانه‌ای جنوبی این کشور شود و تا دهه ۲۰۷۰ ترکیه با کمبود آب مواجه گردد.

عراق و سوریه: این کشور‌ها با خشکسالی‌های شدید و کاهش بارندگی مواجه بوده و میلیون‌ها نفر در این مناطق دسترسی خود را به آب، غذا و برق از دست داده‌اند.

سرزمین‌های تشنه و تجارب جهانی

بنا بر گزارشی از بانک جهانی، کشور‌های مختلفی در مواجهه با کم‌آبی اقدامات مؤثری انجام داده‌اند که نتایج مثبتی به همراه داشته است. در ادامه به برخی از این کشور‌ها و اقدامات آنها اشاره می‌کنیم:

عربستان سعودی

استفاده از انرژی خورشیدی در نمک‌زدایی: عربستان سعودی با سرمایه‌گذاری در نیروگاه‌های خورشیدی برای نمک‌زدایی آب دریا، به دنبال کاهش مصرف انرژی فسیلی در این فرآیند است. این رویکرد می‌تواند به کاهش هزینه‌ها و آلودگی‌های زیست‌محیطی کمک کند.

مراکش

جمع‌آوری مه: در برخی از روستا‌های مراکش، پروژه‌هایی برای جمع‌آوری مه و تبدیل آن به آب اجرا شده است که به تأمین آب در مناطق خشک کمک می‌کند.

تونس

بازیافت فاضلاب: تونس با تصفیه فاضلاب و استفاده مجدد از آن در کشاورزی، ظرفیت خود را برای مقابله با تغییرات اقلیمی افزایش داده است.

استرالیا

جمع‌آوری آب باران: استرالیا با نصب مخازن جمع‌آوری آب باران در مدارس و مناطق مسکونی، توانسته است منابع آبی خود را در مواجهه با خشکسالی تقویت کند. این اقدام به کاهش وابستگی به منابع آب زیرزمینی و سطحی کمک کرده است.

کاهش کشت محصولات پرآب: این کشور با وضع قوانین محدودکننده برای کشت محصولاتی مانند برنج که نیاز آبی بالایی دارند، مصرف آب در بخش کشاورزی را مدیریت کرده است.

بوتسوانا

تصفیه و توزیع آب: بوتسوانا با سرمایه‌گذاری در زیرساخت‌های تصفیه و توزیع آب، توانسته است دسترسی به آب آشامیدنی سالم را افزایش داده و از شیوع بیماری‌های مرتبط با آب جلوگیری کند.

برزیل

ترویج آبیاری کارآمد: این کشور با ترویج روش‌های آبیاری کارآمد مانند آبیاری قطره‌ای و میکرو آب‌پاش‌ها، بهره‌وری آب در کشاورزی را بهبود بخشیده است.

سنگاپور

بازیافت آب: سنگاپور با توسعه فناوری‌های پیشرفته در بازیافت آب، توانسته است وابستگی خود به واردات آب را کاهش داده و به خودکفایی نزدیک شود.

هند

reuters با معرفی هند به عنوان یکی از الگوی‌ها سازگاری با کم‌آبی معرفی کرده و کاهش تولید شکر را اقدامی مناسب در این کشور می‌داند

هند، به‌عنوان دومین تولیدکننده بزرگ شکر در جهان، با کاهش تولید به دلیل خشکسالی و باران‌های شدید مواجه شده است. این شرایط منجر به کاهش تولید شکر به زیر سطح مصرف برای اولین بار در هشت سال گذشته شده است.

برای سازگاری با کم‌آبی چه کنیم؟

ایران به دلیل موقعیت جغرافیایی و محدودیت‌های منابع آبی، می‌تواند از برخی راه‌حل‌های موفق کشور‌های دیگر برای مقابله با کم‌آبی بهره ببرد. با این حال، اجرای این راه‌حل‌ها به شرایط اقتصادی، سیاسی و زیست‌محیطی خاص ایران بستگی دارد. در ادامه به موارد قابل اجرا اشاره می‌کنیم:

۱. بازیافت و تصفیه فاضلاب

ایران می‌تواند با استفاده از فناوری‌های پیشرفته، فاضلاب شهری و صنعتی را تصفیه و برای مصارف کشاورزی و صنعتی بازچرخانی کند. این روش می‌تواند فشار بر منابع آب زیرزمینی و سطحی را کاهش دهد.

۲. شیرین‌سازی آب (مشابه عربستان سعودی):

با توجه به دسترسی ایران به خلیج فارس و دریای عمان، توسعه فناوری‌های شیرین‌سازی آب می‌تواند یک راه‌حل پایدار برای مناطق جنوبی و شرقی کشور باشد.

بیشتر بخوانید:در تهران جیره بندی آب نداریم

۳. استفاده از روش‌های آبیاری کارآمد:

ایران می‌تواند سیستم‌های آبیاری قطره‌ای و بارانی را در کشاورزی توسعه دهد. این روش‌ها باعث کاهش تبخیر و افزایش بهره‌وری مصرف آب می‌شود.

۴. مدیریت منابع آب فرامرزی:

با توجه به اینکه برخی از منابع آبی ایران (مانند هیرمند و ارس) با کشور‌های همسایه مشترک است، ایران می‌تواند از طریق همکاری‌های بین‌المللی، مدیریت بهتری بر منابع آبی مشترک داشته باشد.

۵. تغییر الگوی کشت و کاهش مصرف آب در کشاورزی:

ایران می‌تواند با کاشت محصولات کم‌آب‌بر مانند زعفران و گیاهان دارویی به جای برنج و هندوانه، میزان مصرف آب در کشاورزی را کاهش دهد.

۶. آگاهی‌بخشی عمومی و مدیریت تقاضای آب:

ایران می‌تواند با اجرای برنامه‌های آموزشی و افزایش آگاهی مردم، مصرف آب در بخش‌های خانگی، صنعتی و کشاورزی را بهینه کند.

ایران پتانسیل استفاده از این روش‌ها را دارد، اما اجرای موفق آنها نیازمند تخصیص بودجه کافی، فناوری پیشرفته، حمایت‌های دولتی، و همکاری منطقه‌ای است. اقداماتی مانند تغییر الگوی کشت و توسعه سیستم‌های آبیاری کارآمد می‌توانند در کوتاه‌مدت اثرگذار باشند، در حالی که شیرین‌سازی آب و بازچرخانی فاضلاب به سرمایه‌گذاری‌های بلندمدت نیاز دارند.