وضعیت وخیم فرونشست زمین در ایران؛ مساحت تقریبی پهنه‌های فرونشستی بیش از ۱۸ میلیون هکتار!

اقتصاد۲۴- هم‌اندیشی تخصصی «فرونشست زمین» یک روز بعد از جلسه ویژه هیات دولت برای بررسی فرونشست در ایران، در کتابخانه مرکزی دانشگاه صنعتی شریف و با حضور متخصصان این حوزه برگزار شد. علی بیت‌اللهی؛ مدیر بخش زلزله مرکز تحقیقات راه، مسکن و شهرسازی یکی از سخنرانان این هم‌اندیشی تخصصی بود که نتایج مطالعات خود طی سه دهه اخیر و اخرین وضعیت فرونشست در استان‌های مختلف کشور را ارایه داد. از جمله یافته‌هایی که در این هم‌اندیشی ارایه شد، هشدار بیت‌اللهی درباره خطر جدی فرونشست برای بافت‌های فرسوده و حاشیه‌نشین شهری بود. طبق این یافته‌ها، از مجموع بیش از ۸۸ هزار هکتار بافت فرسوده شهری، بیش از ۴۱ هزار هکتار و از مجموع حدود ۵۸ هزار هکتار بافت غیر رسمی شهری، حدود ۲۹ هزار هکتار در معرض خطر فرونشست زمین قرار دارد و حدود ۱۱ هزار کیلومتر از طول لوله‌های انتقال گاز در سراسر کشور، در تلاقی با پهنه‌های فرونشستی است. طبق این یافته‌ها، در حالی که مساحت تقریبی پهنه‌های فرونشستی کشور بیش از ۱۸ میلیون هکتار برآورد شده، استان تهران دارای بیشترین تراکم پهنه‌های فرونشستی بوده و استان‌های خراسان رضوی، اردبیل و گلستان در ردیف‌های بعد هستند. همچنین در حالی که روستا‌های استان‌های خراسان رضوی، تهران، گلستان و فارس به‌طور نسبی، بیشتر در معرض خطر فرونشست زمین هستند، استان اصفهان از نظر تعداد شهر‌های در معرض خطر فرونشست زمین در ردیف اول است و استان‌های خراسان رضوی، فارس و تهران در ردیف‌های بعد قرار دارند. نتایج بررسی‌های این کارشناس همچنین نشان داده که ۱۴ استان با بیشترین میزان نرخ فرونشست از بیش از ۳۰ سانت تا ۱۱ سانت در سال، شامل استان‌های کرمان (بیش از ۳۰ سانت فرونشست در سال) البرز، مرکزی، قم، خراسان رضوی، همدان، گلستان، تهران، آذربایجان شرقی، قزوین، فارس، اصفهان، آذربایجان غربی و سمنان (۱۱ سانت فرونشست در سال) هستند.

بیت‌اللهی در سخنان خود در توضیح آخرین وضعیت فرونشست در ایران طبق مطالعاتی که طی سه دهه اخیر بر مبنای مشاهدات میدانی، اعداد و اطلاعات رسمی و نقشه‌های سازمان زمین‌شناسی در مناطق مختلف کشور انجام داده، گفت: «اولین مطالعه که در سال ۱۳۷۸ و در فامنین همدان در حوالی نیروگاه حرارتی بود که در این منطقه، در هر ثانیه ۲۰۰ لیتر آب تبخیر می‌شد و سطح آب زیرزمینی از عمق ۷ متر به عمق ۷۰ متری رسیده بود و فروچاله‌هایی عظیم و مخرب و بسیار آسیب‌رسان در منطقه ایجاد می‌شد. در همان زمان در این منطقه چند فروچاله شناسایی کردیم و نقشه‌های راداری هم وقوع فرونشست در این منطقه را تایید کرد. سال ۱۳۷۹ سازمان نقشه‌برداری از اختلاف ارتفاع سه متری در تقاطع بزرگراه آزادگان و آیت‌الله سعیدی (شهر تهران) خبر داد و از آن تاریخ تا امروز، نشست زمین در همین ناحیه تا حدود ۸ متر افزایش یافته و البته نقشه‌های دیگری حالا نشان می‌دهد که فرونشست در کل کشور و در تمام استان‌های ایران گسترده شده است.»

بیت‌اللهی اشاره داشت که سابقه آغاز افت ذخایر آب‌های زیرزمینی به اواسط دهه ۱۳۵۰ بازمی‌گردد ولی این روند از اوایل دهه ۱۳۷۰ با نهضت سازندگی تشدید شد به گونه‌ای که هم‌اکنون حدود ۱۴۰ میلیارد مترمکعب از آب آبخوان‌های زیرزمینی کاسته شده است. او همچنین در توضیح تاثیر صدور بی‌رویه مجوز حفر چاه و کاهش ذخایر آب‌های زیرزمینی، با ذکر مثالی گفت که در اوایل دهه ۱۳۹۰ در منطقه‌ای که سالانه ۱۷ سانت فرونشست داشت، مجوز حفر ۳۵۰۰ حلقه چاه صادر شده بود و افزود: «هم‌اکنون در استان مازندران که فرونشست هم دارد، بیشترین تعداد چاه‌های مجاز و غیرمجاز را داریم آن هم در حالی که با افت آب آبخوان، پمپ چاه‌ها از افق‌های عمق پایین‌تری برداشت می‌کند و این آبی که از اعماق پایین‌تر برداشت می‌شود، شور است و بنابراین سطح زمین ما هم شور خواهد شد که یک خطر برای امنیت غذایی و کشاورزی ما محسوب می‌شود.»

بیت‌اللهی در حالی که کاهش ۱۵ درصدی نزولات جوی نسبت به متوسط درازمدت را در کاهش دخایر منابع آب زیرزمینی بی‌تاثیر نمی‌دانست، اما تاکید داشت که شیب بسیار تندتر افت منابع آب زیرزمینی دلایل دیگری از جمله جانمایی صنایع آب‌بر در ایران مرکزی خشک، کشاورزی فاقد راندمان یا با راندمان کم با روش‌های آبیاری هدرده آب، بی‌توجهی به آب مجازی و صادرات آب کشور به خارج دارد و وجه نگران‌کننده این وضع این است که در مناطق و استان‌های پرجمعیت کشور، کسورات آبخوان بیشتر از باقی مناطق است که چنین وضعی در کشوری با وسعت زیاد ولی با یک‌سوم بارندگی جهانی و با سه برابر تبخیر جهانی و با کشت و زرع بهره‌مند از آبیاری، حتما به کمبود منابع آب منجر خواهد شد.

بیشتر بخوانید:عکس/ وضعیت وخیم فرونشست زمین در استان مازندران

«یافته‌های رسمی نشان می‌دهد که حداقل به‌طور متوسط سالانه ۶۰ سانت از سطح آبخوان‌های کشور کم می‌شود و این کاهش با توجه به ضخامت متوسط آبخوان، میرایی آبخوان را ترسیم می‌کند که اگر روند متراکم شدن آبخوان ادامه داشته باشد به مرحله مرگ آبخوان می‌رسیم و البته از آن پس، با هر میزان بارندگی هم این آبخوان قابل احیا نیست و در حالی که به دنبال عدم نفوذ آب و روان‌آب به داخل زمین، دشت‌ها به بیابان تبدیل خواهد شد، فرصت ما هم برای جلوگیری از این وضع، نامحدود نیست.»

بیت‌اللهی در توضیح پدیده فرونشست گفت: «فرونشست، پایین رفتگی تدریجی سطح زمین است که دلایل مختلفی دارد. در کشور ما، پایین رفتگی تدریجی سطح زمین به دلیل افت سطح آب زیرزمینی است ولی در برخی کشور‌های امریکایی و اروپایی، ارتفاع سطح زمین به دلیل ذوب یخچال‌ها و حتی بالا آمدگی آب دریا و استخراج معادن و نفت و گاز افت می‌کند. به ازای حدود یک متر افت سطح آب، حدود یک تا ۵ سانت هم فرونشست داریم که البته در دشت‌های متفاوت، این میزان متفاوت است، اما در مجموع، با کاهش سطح آب زیرزمینی، تراکم آبخوان باقیمانده افزایش می‌یابد و کاهش ضخامت آبخوان به سطح زمین منتقل می‌شود و فرونشست ایجاد می‌کند که با توجه به ارتباط مستقیم فرونشست و ضخامت آبخوان و دانه‌بندی و عمق قرارگیری آبخوان، در جا‌هایی با مقدار کمتر یا بیشتر افت ارتفاع سطح زمین مواجهیم. اما نرخ فرونشست با توجه به حد تراکم آبخوان، یک زمان متوقف می‌شود و کم‌کم به صفر می‌رسد در حالی که توقف فرونشست، نشانه پیروزی نیست، بلکه نشانه مرگ آبخوان است، اما نکته نگران‌کننده در چنین وضعی این است که با وجود توقف فرونشست، در مستحدثات و ساخت و ساز‌ها شاهد کمیت مهم دیگری با نام فرونشست تجمعی هستیم. فرونشست تجمعی به معنای انباشت سالانه فرونشست است که حتما بر مستحدثات و لوله‌های گاز و ساختمان و ریل راه‌آهن تاثیرگذار خواهد بود.»

بیت‌اللهی در بخش دیگری از صحبت‌های خود به رکوردشکنی ایران بابت نرخ فرونشست در میان تمام کشور‌های دنیا اشاره کرد و گفت: «حدود ۱۰ درصد پهنه‌های فرونشستی در کل دنیا، عددی بیش از ۱۰ سانت در هر سال دارد ولی وسعت این پهنه‌ها و همچنین پهنه‌های با نرخ فرونشست بالا، در کل دنیا بسیار کم است.

در کشور ما، منطقه‌ای در استان کرمان حدود ۴۰ سانت فرونشست سالانه دارد و در ۱۱ استان کشورمان، عدد فرونشست سالانه بیش از ۱۰ سانت است درحالی که چنین اعدادی در کل دنیا هیچ مشابهی ندارد و بنابراین، بابت عدد فرونشست بالا، رتبه اول جهان را داریم.

طبق نقشه‌های موجود، نقشه‌ای از وضعیت فرونشست و از منظر ریسک فرونشست آماده کرده‌ام که طبق این نقشه‌ها، وسعت فرونشست در ایران بالغ بر ۱۱ درصد مساحت سرزمینی ماست و استان خراسان رضوی بیشترین وسعت فرونشست، استان تهران بیشترین تراکم فرونشست نسبت به مساحت استان و استان اصفهان، بیشترین تعداد شهر‌های واقع در پهنه‌های فرونشستی را دارد.

وسعت ۱۱ درصدی فرونشست در کشور، مساحت مفید کشور است که دارای جمعیت ساکن و مستحدثات است و بیش از ۴۰ درصد جمعیت کشور را در خود جای داده آن‌هم درحالی که مساحت شهر‌های ما از کل مساحت کشور، کمتر از یک درصد است. این نقشه‌ها که برمبنای نقشه‌های رسمی کشور تهیه شده، نشان می‌دهد که همپوشانی پهنه‌های خطر فرونشست با مستحدثات ما بسیار زیاد است.

بیشتر بخوانید:فرونشست زمین به قم رسید

از مجموع ۶۳ سایت تاریخی ثبت شده در کشور، ۲۷ سایت در پهنه‌های فرونشست است و آثاری همچون نقش رستم، تخت جمشید، میدان نقش جهان و آثار تاریخی در استان‌های یزد و سمنان، در اثر فرونشست در حال ترک خوردگی و تخریب هستند درحالی که این آثار قابل ساخت و احیا نخواهد بود. با وجود این مخاطرات، حتی یک ضابطه و مقررات درخصوص فرونشست در کشور نداریم. به عنوان مثال، ضابطه انتقال لوله یا ساخت و ساز در یک منطقه فاقد فرونشست، در منطقه بهرمان (استان کرمان) که سالانه ۴۰ سانت فرونشست دارد، یکسان است و هیچ نمی‌دانیم که لوله گاز را در یک پهنه فرونشست چگونه منتقل کنیم و همچنان ریل و دکل‌های برق را در پهنه‌های فرونشستی جابه‌جا می‌کنیم.

دو سال قبل در یک پهنه دارای فرونشست در استان یزد به کارخانه فولاد مجوز فعالیت دادند و در ابهر هم با وجود فرونشست ۱۲ سانتی در سال، فعالیت کارخانه فولاد مجوز گرفت در حالی که آب مورد نیاز فعالیت این کارخانه‌ها، از منابع زیرزمینی تامین می‌شود.»

بیت‌اللهی در بخش دیگری از صحبتش به تاثیرات مخرب فرونشست بر تخریب ساخت و ساز شهری اشاره کرد و گفت: «نشست با فرونشست متفاوت است. نشست بر اثر وزن ساختمان اتفاق می‌افتد و فرونشست، یک نیروی کششی از داخل زمین به سطح است. طبق مقررات ملی، میزان مجاز نشست ساختمان ۲.۵ سانت است ولی وقتی فرونشست در جنوب غربی تهران ۲۰ سانت در سال است، چه تاثیری بر عمر مفید یک ساختمان در این منطقه خواهد داشت؟ آنچه نگرانی ما را افزایش می‌دهد، وجود فرونشست نامتقارن علاوه بر نشست است. فرونشست نامتقارن، باعث تنش برشی و برش خاک در سطح زمین می‌شود و نقشه‌های فرونشست در جنوب کرمان و اصفهان نشان می‌دهد که نشست یکنواخت نیست و البته این فرونشست نامتقارن حتما به آسیب دیدگی مستحدثات منجر خواهد شد. این ترک‌ها و شکاف‌ها، در سطح زمین هم اثرات مشهود دارد و بدتر آنکه آب داخل این شکاف‌ها می‌رود و زیر این شکاف‌ها، به تدریج تونل‌های بزرگی ایجاد می‌شود که در نتیجه چنین وضعی، ریزش ناگهانی در سطح زمین اتفاق خواهد افتاد و باعث افتادگی ساختمان و دکل‌ها خواهد شد که تا به حال همچنین حوادثی را شاهد بوده‌ایم. این شکاف‌ها، حتی تهدیدی جدی برای کشاورزی است، چون آب داخل این ترک‌ها می‌رود ولی به زمین کشاورزی نمی‌رسد و زمین کشاورزی هم خشک و نابود می‌شود.»

بیت‌اللهی در پایان صحبت‌هایش به تجربیات موفق جهانی در کنترل فرونشست اشاره کرد و گفت: «در چین و امریکا و ایتالیا با اقدامات پیشگیرانه موفق به جلوگیری از گسترش فرونشست شدند. سال ۱۹۶۵ دشت توکیو در ژاپن، سالانه ۱۲ سانت فرونشست داشت ولی به دنبال اقدامات پیشگیرانه، طبق گزارش سال ۲۰۰۳، نرخ فرونشست در این دشت به صفر رسید. ما هم باید اقدام همه‌جانبه داشته باشیم و مقررات ملی و بسیار جدی برای کنترل فرونشست زمین در کشور تدوین و اجرا کنیم.»