نجومی شدن قیمت قهوه در ایران/ قهوه بار دیگر در یک قدمی نوشیدنی لوکس و گران

اقتصاد۲۴- قهوه نوشیدنی محبوب قدیمی ایرانی‌ها بوده است. برخلاف تصور عموم این نوشیدنی دوست داشتنی ابدا در دوران معاصر و دهه‌های اخیر وارد فرهنگ ایرانیان نشده و اتفاقا برعکس قهوه در کنار انواع شربت‌ها از اصلی‌ترین نوشیدنی‌ها در این سرزمین بوده و این چای است که در یکصد سال اخیر در فرهنگ عمومی ایرانیان گسترده شد.

جالب این است که دستکم قدمت آشنایی ایرانیان با قهوه به دوره زکریای رازی می‌رسد. در آن زمان قهوه به عنوان گیاهی دارویی شناخته و در طب از دانه‌ سبز، پوسته یا جوشانده‌ آن استفاده می‌شد. اهمیت مصرف قهوه در طب ایرانی تا جایی بود که حدود ۴۰۰ سال پیش قاضی‌بن کاشف‌الدین محمد یزدی رساله‌ای درباره خواص چوب چینی، چای و قهوه رساله می‌نویسد.

قهوه نوشیدنی محبوب ایرانیان برای ۵۰۰ سال

اما فراگیری قهوه در ایران به دوران صفویه باز می‌گردد و تا پیش از آن نیز نوشیدنی گرم ایرانیان شربت‌های گرمی همچون زعفران و ... بود.
در میان جنگ و صلح و مراودات پر تنش و چالش ایرانیان با عثمانی‌ها و در دوران صفویه بود که قهوه برای ایرانیان به نامی آشنا تبدیل شد و اصلا شاید از میان آن همه دوران پرتنش و چالش همراه با خون و جنگ و جنون فقط بتوان این آشنایی با قهوه را یک نقطه سفید در مراودات دو کشور دانست.

به این ترتیب بود که قهوه و قهوه‌خانه در شهر‌های مهم ایران مانند اصفهان محبوبیت بسیار یافت. در بسیاری از سفرنامه‌ها به‌ کرات به عادت قهوه‌نوشی ایرانیان اشاره شده که در قهوه‌خانه‌ها می‌نشستند، قهوه می‌نوشیدند، به نقالی گوش می‌دادند و راجع به اتفاقات روزمره حرف می‌زدند و بحث سیاسی می‌کردند؛ چیزی شاید اکنون که در لاکچری‌ترین کافه‌های شهر‌ها در جریان است.

اصفهان زمان صفویه قلب واردات قهوه ایران

اما به گزارش اقتصاد ۲۴، قهوه‌نوشی در قهوه‌خانه در دوران شاه عباس اول به اوج خود رسید. 
قهوه‌خانه‌های مشهور اصفهان از نظر معماری متحول و مطابق نیاز‌های مشتری دگرگون شدند. البته هم چنان اطلاعات دقیقی از چندوچون روش‌های برشته کاری و دم‌آوری قهوه و یا حتی مراکز تامین آن در دسترس نیست، اما ظاهراً تجارت قهوه‌ اصفهان در انحصار بازرگانان کلیمیِ شیرازی کاروان‌سرای مشهور جارچی‌باشی بود.

آنچه که به گزارش اقتصاد ۲۴، از خلال سفرنامه‌هایی مانند شاردن یا اولشلگر یا استودارت انگلیسی درباره‌ آداب قهوه‌نوشی در این زمان درمی‌یابیم این است که قهوه در فنجان‌های کوچک و بدون ادویه‌هایی اضافی، چون هل و گلاب که در قهوه ترکی و عربی استفاده می‌شد، در ایران عرضه می‌شد و شاید بتوان گفت اولین مدل از آن چه بعدا در جهان به عنوان اسپرسو شهرت یافت در ایران یافت می‌شد.

همدستی قهوه قجری و واردات چای علیه نوشیدنی ۵۰۰ ساله ایرانیان

این روند، اما تا رسیدن چای از هندوستان به ایران ادامه یافت و حتی در دوران قاجار، قهوه نوشیدنی معمولی ایرانیان و چای نوشیدنی خاص و گران محسوب می‌شد.
یعنی اگر امروز برای ایرانیان نوشیدن قهوه از موارد استثنایی است، این مساله در ابتدا مربوط به چای بود. با کاشت چای در ایران، افزایش واردات آن در نهایت ذائقه ایرانیان تغییر کرد.

البته که دو عامل دیگر نیز نباید به فراموشی سپرده شود: روایت قهوه قجری و افزایش قیمت قهوه!

قهوه قجری نوعی از نوشیدنی قهوه بوده‌ است که در دوره قاجاریان، درباریان برای کشتن مخالفان حکومت از آن استفاده می‌کردند و گفته می‌شود این روش کشتن، به ویژه پس از دوره ناصرالدین شاه بسیار رایج بود و فرزند او، ظل السلطان، حاکم اصفهان از قهوه مسموم به سیانور یا اسید آرسنیک و استریکنین بسیار استفاده می‌کرد.

در واقع همزمان با افزایش واردات چای به ایران، تبلیغ ماجرای قهوه‌های قجری مسموم در میان افکار عمومی به شدت افزایش یافت. البته که قهوه‌ای که ایرانیان بدون هل و گلاب و زعفران و البته شکر مصرف می‌کردند چنان تلخ بود که بهترین گزینه برای مسموم کردن مخالفان بود.

کما اینکه شنیده‌ها حاکی از آن است که به فرد محکوم به اعدام، به عنوان آخرین نوشیدنی، فنجانی قهوه به همراه چپقی تعارف می‌شده است که به قهوه‌ قجری معروف بوده است.
از همان زمان، تعارف قهوه از طرف حاکمان (قاجار) به شخصی عادی، برای مردم حکم مرگ تعبیر می‌شده است.

بیشتر بخوانید: پشت پرده‌های قیمت نجومی و چند برابری قهوه در ایران/ قهوه فوری با ارز نیمایی با دلار چند تومانی محاسبه می‌شود؟

اما فارغ از این که ترس افکار عمومی ایرانیان چقدر در دوری از قهوه تاثیر داشت که برای مزاح و شوخی با قهوه قجری گاه مطرح می‌شود، مساله تغییر سبک زندگی درباریان قاجار در کنار حساسیت حاکمان بر تجمع افراد در مکان‌هایی مانند قهوه‌خانه‌ها، همچنین انقلاب صنعتی و جنگ جهانی اول که الگوی مصرف چای و قهوه را در دنیا تغییر داد به همراه عواملی جزئی‌تر، به‌تدریج قهوه را از سفره‌ ایرانیان دور کرد.

از سوی دیگر مناسبات پیچیده جهانی و خارج شدن بخشی از بازرگانی کشور از اصفهان و تمرکز در تهران، گرایش واردکنندگان کالا در ان دوره برای واردات چای به جای قهوه و امکان کشت چای در ایران، باعث تغییر سبک زندگی ایرانیان شد و یکی از این تغییرات نوشیدن چای به جای قهوه بود.
در واقع ترکیبی از تغییرات سیاسی در هیات حاکمه در کنار مساله اقتصاد و بازرگانی کشور بود که میز‌های قهوه را جمع کرد و تخت‌های چای را گستراند؛ چنان که در قهوه خانه‌ها، چای و قلیان جای قهوه را گرفت، اما نام قهوه هم چنان بر روی این خانه‌ای که محل اجتماع شهروندان بود باقی ماند.

قهوه نماد طاغوت در مناسبات سیاسی دهه ۶۰

چای نوشیدنی محبوب ایرانی‌ها شد و این محبوبیت دستکم برای یک قرن محکم و استوار بود. در دهه ۶۰ حتی اوضاع عجیب‌تر شد. تغییرات بنیادین سیاسی و اجتماعی پس از وقوع انقلاب سال ۱۳۵۷ بر روی مصرف قهوه نیز تاثیر گذاشته بود و قهوه که برای ۵۰۰ سال اصلی‌ترین نوشیدنی ایرانیان بود تبدیل به نماد غرب گرایی و بیگانه شد! 

حیرت انگیز بود که چطور نوشیدن این نوشیدنی محبوب، می‌توانست در آن دهه نماد طاغوتی بودن یک شهروند باشد و عجیب‌تر اینکه در سینمای ایران اگر جست‌و‌جو کنید با موجی از فیلم‌هایی مواجه می‌شوید که در آن شخصیت بد، ساواکی و طاغوتی حتما قهوه می‌نوشد.

پس مشخص بود که در درون جامعه نیز این مساله بازتاب داشت و قهوه‌ای که اصلا نوشیدنی اصلی ایرانیان بود از بازار‌ها و دکان‌ها بیرون رفت و واردات آن نیز به شدت کاهش یافت.
اما این مسیر نیز باز تغییر کرد و این بار در دو دهه اخیر شهروندان ایرانی با تحمیل سبک زندگی خود عطر خوش قهوه را به شهر بازگرداند.

بازگشت قهوه به منو‌ها با طلوع دولت اصلاحات در ایران

از اواخر دهه ۷۰ با طلوع دولت سید محمد خاتمی در سیاست ایران و روی کار آمدن دولت اصلاحات بود که ناگهان ورق برگشت، این بار معدود کافی شاپ‌ها نام کافه به خود گرفت و به وفور افزایش یافت و کمی بعدتر چنان سبک زندگی شهروندان تغییر کرد که قهوه به خوراکی و نوشیدنی محبوب آنان تبدیل شد.
این موضوع تجارت و بازرگانی قهوه را نیز دستخوش تغییر کرد. واردات آن افزایش یافت و البته قیمت آن نیز با توجه به ثبات نسبی بازار و قیمت دلار متعادل بود.

این روند در دولت احمدی نژاد نیز حتی با جهش قیمت دلار چندان دچار تغییر نشد هر چند که تغییرات چندان محسوسی در این بین دیده نمی‌شد، اما طبقه متوسط شهری ایران که زیر فشار تصمیمات اقتصادی و سیاسی بود آرام آرام بیش از قبل به خوردن قهوه رو می‌آورد.

برجام امضا شد و قهوه خوردن فراگیرتر

اما شاید اعجاب آورترین جهش بزرگ استفاده از قهوه میان ایرانیان را باید مربوط به دولت حسن روحانی دانست.
کشتی سیاست را با طلوع حسن روحانی، کشتی بان دیگری آمده بود؛ همزمان با این تغییرات و اتفاقا روند دولت دهم بود که مصرف قهوه در ایران با افزایش چشمگیر مواجه شد.
کما اینکه اکنون اگر سر را در هر کوی و برزن بگردانید، هیچ نیازی به کافه‌ای نیست که بروید و بنشینید و قهوه سفارش بدهید، از سوپرمارکت تا دکه‌ها هر کدام دستکم قهوه اسپرسو یا آمریکانو (مدل همراه با آب جوش اسپرسو) را دارند که بتوانید به راحتی قهوه روزانه خود را تهیه کنید و حیرت انگیز این است که کافی است کمی از نظر زمانی عقب بروید تا متوجه شوید این فراگیری حیرت انگیز تقریبا با امضای توافق نامه برجام در سال ۲۰۱۵ همزمان است و این مدل از فراگیری نوشیدن قهوه در میان ایرانیان که حتی در جاده‌های کشور به راحتی به آن دسترسی دارید، دقیقا مربوط به یک دهه اخیر و دورانی است که توافق هسته‌ای امضا شد.

قهوه در ایران بند اقتصاد و تغییرات اقلیمی در جهان

شاید با این روند تاریخی بتوان قهوه را یکی از سیاسی‌ترین نوشیدنی‌های ایران دانست، نوشیدنی که با تغییرات و تحولات سیاسی در ایران طلوع و غروب آن رقم خورده است.
اما در این میان به نظر می‌رسد این بار تحولات جهانی و تغییرات اقتصادی در جهان تبدیل به عاملی مهم در قیمت گذاری و احتمالا مصرف قهوه در میان ایرانیان شود. کما این که قیمت جهانی حدودا چهار سال گذشته ۱۲۰۰ دلار بود که پس از ۱۱ سال نوسان در یک کانال تریدینگ رنج، سقف داینامیکی ۲۰۰۰ دلار را شکست و به سقف جدید ۴۳۰۰ دلار رسید که بازدهی ۲۵۶ درصدی را از آن صادرکنندگان می‌کند.

رشد نجومی قیمت روبوستا و عربیکا در بازار‌های مالی

در روز‌ها و هفته‌های اخیر، قیمت قهوه روبوستا در ایران روندی افزایشی را تجربه کرده است. تنها در طول یک ماه گذشته، این قهوه به‌طور میانگین با افزایش ۱۰ درصدی قیمت مواجه شده است. 
در مهرماه سال جاری بود که قیمت قهوه روبوستا در بازار‌ها جهانی به رکورد تاریخی خود رسید و قیمت هر تن روبوستا به ۵۵۰۰ دلار رسیده و این در حالی بود که این رقم در ماه قبل از آن ۴۷۰۰ دلار بود و حتی رقم در ماه مهر سال ۱۴۰۲ در محدوده ۲۷۰۰ دلار بود که این یعنی قیمت این قهوه در یک سال دقیقا دو برابر شد.

به گزارش اقتصاد ۲۴، دلیل عمده این بحران یکی این بوده که به دلیل مسائل اقلیمی در دو کشور ویتنام و برزیل بود و این دو کشور به دلیل خشکسالی و افزایش گرمای هوا، محصول کمتری برداشت کرده‌اند و از آنجا که این دو کشور صادرکننده عمده قهوه سبز هستند، در کنار افزایش تقاضا جهانی، عرضه کاهش پیدا کرده و به این ترتیب قیمت جهانی قهوه بعد از انفجار قیمت در سال ۱۹۷۷ و پس از نیم قرن یک رکورد جهانی زد.

اما در ایران نیز این بحران دوگانه شد، یعنی در حالی که سابقا واردات با ارز نیمایی بود، اما با توجه به تصمیمات جدید در حوزه حذف ارز نیمایی، نرخ واردات قهوه ناگهان افزایش پیدا کرده و با دلار ۶۵ هزار تومانی معامله شد و تازه گفته می‌شود حتی این عدد نیز متغییر است و در نتیجه افزایش قیمت در ایران دو برابر افزایش قیمت جهانی آن بود.

از سوی دیگر تولید دانه قهوه عربیکا نیز حتی در برزیل ۱۱ میلیون کاهش یافت و برای پنجمین سال متوالی کسری ۸.۵ میلیون کیسه‌ای را تجربه خواهد کرد؛ پس عجیب نبود که قیمت قهوه عربیکا که بیشترین تولید جهانی را به خود اختصاص داده، از ۳.۴۴ دلار در هر پوند (۰.۴۵ کیلوگرم) گذر کرده و با ۸۰ درصد جهش در سال جاری، بیشتر قیمت خود را تجربه کرد.

به گزارش اقتصاد ۲۴ و به نقل از قیمت ۳۶۰ باید توجه داشت که همواره قهوه عربیکا معیار جهانی قرارداد‌های آتی قهوه است که در بورس بین قاره‌ای (ICE) معامله می‌شود.
همچنین عربیکا ۷۵ درصد از تولید جهان را تشکیل داده و بیشتر در برزیل (۴۰ درصد کل عرضه جهان) و کلمبیا کشت می‌شود.
روبوستا نیز ۲۵ درصد باقیمانده را تشکیل داده و بیشتر در ویتنام (۱۵ درصد عرضه جهانی) و اندونزی تولید می‌شود؛ سایر صادرکنندگان عمده عبارتند از: پرو، هند، اوگاندا، اتیوپی، مکزیک و ساحل عاج.

انفجار قهوه از واردات و مصرف تا قیمت در یک سال

حالا تصور کنید که با این افزایش جهانی قیمت قهوه با ریشه‌هایی که توضیح داده شد به زودی بازار‌های جهانی با انفجار قیمت دانه‌های قهوه و در نهایت مدل‌های قهوه مواجه خواهند شد.
از سوی دیگر تقاضای قهوه در ایران نیز طی یک سال گذشته، ۴۰ درصد افزایش یافته و این رقم در سال ۱۴۰۲ نیز به ۷۵ درصد رسیده بود.

سال ۱۴۰۲ حدود ۴۹ هزار تن دانه سبز قهوه وارد ایران شد، در حالی که میزان واردات قهوه در سال ۱۳۹۷ نزدیک به هشت هزار تن بود و این یعنی ۵ سال واردات قهوه به ایران تا ۶ برابر افزایش یافت.

همین روند افزایش مصرف و واردات و همچنین کاهش عرضه قهوه در سطح جهانی، بر قیمت قهوه در ایران نیز تاثیر خواهد گذاشت. در کنار این مساله تغییر و تحولات ارزی در ایران به شدت بر قیمت قهوه تاثیر خواهد داشت.

کما اینکه به گزارش اقتصاد ۲۴ حسام ربیعی، رئیس انجمن قهوه ایران درباره وضعیت قیمت قهوه در اثر افزایش قیمت ارز خبر داد که: «احتمالاً بهمن ماه، نرخ گمرکی واردات که ۲۸ هزار تومان بود افزایش خواهد یافت و بر مبنای تالار مبادله ارزی خواهد شد. این اتفاق نیز روی قیمت قهوه اثر خواهد گذاشت. به طور میانگین ۳۰ درصد قیمت واردات قهوه به خاطر حذف ارز نیمایی بالا رفته است. در این مدت تا ۵۰ درصد نیز افزایش قیمت قهوه داشته‌ایم.»

توجه کنید آنچه اکنون رئیس انجمن می‌گوید حکایت از افزایش دوباره قیمت قهوه بیش از افزایش ۵۰ درصدی قبلی دارد. این یعنی باید منتظر انفجار بزرگ‌تر قیمت قهوه در میان ایرانیانی باشیم که اکنون به نوشیدن آن عادت کرده‌اند و البته که تغییر سبک زندگی در جهان مدرن بسیار سخت‌تر از تغییر آن در دوران صفویه و قاجاریه خواهد بود و شاید به زودی از بسیاری از شهروندان بشنویم که یک قهوه هم دیگر نمی‌توانیم بخوریم.

کما این که به گزارش اقتصاد ۲۴ منصور زندی‌نهاد، از فعالان اقتصادی در حوزه قهوه به تجارت نیوز گفته است: «اگر گرانی قهوه مدیریت نشود و بازار به تعادل نرسد، بسیاری از کافه‌ها، به دلیل افزایش مداوم و پلکانی قیمت‌ها، مجبور به بالا بردن قیمت این محصول می‌شوند که این بر فروش کمتر آنها و در نهایت تعطیلی این‌گونه مشاغل تاثیرگذار است.»

این یعنی به زودی با افزایش نجومی و احتمالا کاهش مصرف قهوه در ایران مواجه می‌شویم آن هم در شرایطی که حالا کسب و کار‌های بسیاری با وابستگی مستقیم به قهوه در ایران ایجاد شده است.

البته که باید باز تاکید کرد این موضوع جهانی است و تابستان سال ۲۰۲۴ بود که چنان این افزایش قیمت جهانی چشمگیر شد که حتی تحلیلگران سی‌ان‌ان و بلومبرگ این ایده را مطرح کردند که «قهوه در حال تبدیل‌شدن به یک کالای لوکس است و گریزی از آن نیست.»

همچنین تحلیلگران اقتصادی نیز اکنون معتقد هستند که پتانسیل برداشت قهوه در سال آینده مطمئنا تحت تأثیر دوره طولانی خشک‌سالی خواهد بود آن هم در شرایطی که قیمت‌ها به صورت میانگین در عربیکا و روبوستا در سال جاری نیز تا ۶۴ درصد افزایش یافته است.