فریدون شهبازیان کیست؟/ از نغمه‌سازی در موسیقی ایران تا سکوتی جاودانه

اقتصاد۲۴- این آخرین نغمه، چه تلخی در خود داشت، نغمه‌ای که در نهایت به سکوتی بی‌پایان ختم شد. سکوتی که به بدرقه کسی آمد که تمام زندگی‌اش را صرف آفرینش صدا‌ها و رهبری موسیقی کرد. همان کسی که با هنر خود به خیام جان بخشید تا جامی از خیال را در سپیده‌دمان بنوشد و به محمدرضا شجریان انگیزه داد تا زمزمه کند:

«هنگام سپیده‌دم خروس سحری.

دانی که چرا همی‌کند نوحه‌گری؟

یعنی که: نمودند در آیینهٔ صبح

کز عمر شبی گذشت و تو بی‌خبری».

اما امروز، ایران با خبر اندوه‌باری روبه‌رو شد: فریدون شهبازیان خرقه تهی کرد و خاک را در آغوش کشید.

فریدون شهبازیان کیست؟

آغاز راه و شکفتن در موسیقی

فریدون شهبازیان که صبح امروز به جمع «هفت هزارسالگان» پیوست، از همان کودکی دلبسته موسیقی بود. صدایی درونی، او را به سوی نغمه‌ها و آهنگ‌ها می‌خواند. پدرش او را به هم‌نشینی با هنر تشویق کرد و شهبازیان از همان سال‌های ابتدایی زندگی، ویولن را به دست گرفت.

نخستین استادش عطاالله خادم میثاق بود، اما معلمی که تأثیر ماندگاری بر او گذاشت، سرژ خوتسیف، موسیقیدان روس بود. این ساز، پلی شد که او در ۱۷ سالگی نه تنها دیپلم نوازندگی ویولن را دریافت کرد، بلکه عضو ارکستر سمفونیک تهران نیز شد. مهارتی که در نواختن ویولن داشت، راهش را به ارکستر گل‌های رادیو هموار کرد؛ ارکستری که آن را روح‌الله خالقی و پس از او جواد معروفی رهبری می‌کردند.

با آموزش از استادانی همچون ابوالحسن صبا، شهبازیان به جایگاهی رسید که موسیقی او، تلفیقی از ساختار‌های موسیقی کلاسیک غربی و روح موسیقی ایرانی بود. این ویژگی، آثار او را به شاهکار‌هایی تبدیل کرد که توانستند مرز‌های موسیقی شرق و غرب را درنوردند و پیش از آنکه این تلفیق به یک جریان مد تبدیل شود، او آن را به زیبایی اجرا کرده بود.

شهبازیان و آواز‌های ماندگار

فریدون شهبازیان برای برجسته‌ترین خوانندگان ایران، چه مرد و چه زن، موسیقی خلق کرد. از محمدرضا شجریان و گیتی پاشایی گرفته تا علیرضا افتخاری، محمد اصفهانی و مهستی. او همچنین برای خوانندگانی مانند عهدیه، سیمابینا، عبدالوهاب شهیدی، ایرج و اکبر گلپا آثار ارزشمندی ساخت. در دوران موسیقی مدرن، او برای هنرمندانی، چون علیرضا عصار و حسین زمان نیز موسیقی‌هایی نوشت که نام آنها را بر سر زبان‌ها انداخت.

یکی از ویژگی‌های برجسته شهبازیان، توانایی او در تطبیق موسیقی با هویت هنری خواننده بود. او برای هر خواننده، موسیقی‌ای خلق می‌کرد که به نوعی امضای شخصی آن خواننده در آثارش محسوب می‌شد. نت‌هایی که او می‌نوشت، با روح و شخصیت خواننده پیوند می‌خورد و اثری یگانه و خاص می‌آفرید.

بیشتر بخوانید: امین‌الله رشیدی کیست؟/ مردی در میانه موسیقی سنتی و نوگرا

پیوند با ادبیات فارسی

یکی از دوره‌های برجسته زندگی شهبازیان، همکاری او با بزرگان شعر کلاسیک و معاصر ایران بود. او با پیشنهاد کانون پرورش فکری کودکان و نوجوانان، به ساخت موسیقی برای بازخوانی آثار شاعران کلاسیک پرداخت. صدای احمد شاملو در بازخوانی اشعار خیام، مولوی و حافظ، با موسیقی شهبازیان تلفیق شد و آثار ماندگاری خلق کرد.

هرچند شاملو در بازخوانی حافظ دچار خطا‌هایی شد و خود نیز آن را پذیرفت، اما این موضوع از ارزش شاهکار‌های موسیقی شهبازیان کم نکرد. موسیقی او برای شعر «مطرب مهتاب‌رو، آنچه شنیدی بگو» از مولوی، حال و هوایی خاص به مخاطب القا می‌کرد و توجه شنونده را به مفاهیمی عمیق جلب می‌کرد.

شهبازیان بر روی اشعار شعرای بزرگ کهن و نو، با صدای خود یا گویندگان سرشناس آن زمان موسیقی ساخت. برخی از آثار منتشر شده تحت عنوان «مجموعه صدای شاعر» و با آهنگسازی شهبازیان بر روی نوار‌های کاست و صفحات ۳۳ دور، شامل این موارد است:

مجموعه «صدای شاعر ۱» (شعر‌های حافظ) با دکلمهٔ احمد شاملو

مجموعه «صدای شاعر ۴» (غزلیات مولوی) با دکلمهٔ احمد شاملو

مجموعه «صدای شاعر ۶» (شعر‌های مهدی اخوان ثالث) با دکلمهٔ مهدی اخوان ثالث

مجموعه «صدای شاعر ۸» (شعر‌های رودکی) با صدای پری زنگنه و دکلمهٔ منوچهر انور

مجموعه «صدای شاعر ۱۰» (شعر‌های سعدی) با دکلمهٔ هوشنگ ابتهاج

شهبازیان همچنین با مهدی اخوان ثالث همکاری داشت و برای شعر‌های این شاعر خراسانی، موسیقی‌هایی ساخت که به تنهاییِ عمیق و فضای زمستانی آثار اخوان جان می‌داد. او همچنین با هوشنگ ابتهاج (سایه) روی شعر‌های سعدی کار کرد و به موسیقی اقوام ایرانی نیز توجه خاصی نشان داد.

تجربه فریدون شهبازیان در سینما و تلویزیون

فریدون شهبازیان تنها به آهنگسازی برای موسیقی ایرانی بسنده نکرد و در سال ۱۳۵۳ با ساخت موسیقی برای فیلم «غبارنشین‌ها» به کارگردانی داوود روستایی، وارد دنیای سینما شد. او پس از آن برای بسیاری از فیلم‌ها و سریال‌های مطرح موسیقی ساخت.

از جمله آثار برجسته او می‌توان به موسیقی فیلم «لیلا» به کارگردانی داریوش مهرجویی اشاره کرد. شهبازیان با استفاده هوشمندانه از تک‌نوازی سه‌تار، توانست غم و اندوه عمیق شخصیت لیلا را به شکلی هنری بازتاب دهد. این موسیقی، که بر پایه موسیقی دستگاهی ایرانی ساخته شده بود، نه تنها داستان فیلم را تقویت کرد، بلکه به یکی از تأثیرگذارترین آثار موسیقی متن سینمای ایران تبدیل شد.

او همچنین برای فیلم‌هایی، چون «پائیزان» رسول صدرعاملی و سریال «معصومیت از دست‌رفته» داوود میرباقری موسیقی‌هایی خلق کرد که هر کدام به نوعی نشان‌دهنده تسلط او بر تلفیق موسیقی اقوام و ساز‌های ایرانی بود.

میراث ماندگار فریدون شهبازیان

فریدون شهبازیان با استفاده از ساز‌های ایرانی در کنار موسیقی کلاسیک جهانی، آثاری خلق کرد که توانستند مرز‌های فرهنگی را پشت سر بگذارند و در سراسر جهان تأثیرگذار باشند. هر کدام از آثار او می‌توانند موضوع پژوهش و تحلیل عمیق قرار گیرند و نشان از نبوغ و خلاقیت این هنرمند بزرگ دارند. با رفتن او، جهان موسیقی ایران یکی از چهره‌های درخشان خود را از دست داد.

بدرود با زندگی

فریدون شهبازیان سرانجام در ۲۲ دی ۱۴۰۳، به علت بیماری ریوی در تهران درگذشت.