کسی حواسش به ادبیات کودک و نوجوان نیست/ دروغ برای فروش بیشتر یا بی‌توجهی به محتوا؟

اقتصاد۲۴- نگارش و تولید کتاب‌های کودک و نوجوان، به دلایل متعددی یکی از حساس‌ترین شاخه‌های ادبیات است. به همین علت است که نگاه جامعه کتاب کودک و نوجوان، اعم از نویسندگان، مترجمان و ناشران باید بسیار ریزبینانه و دقیق باشد.

یکی از دلایل این حساسیت تأثیر جدی و عمیقی است که خواندن هر خط از کتاب بر هویت و شخصیت کودکان می‌گذارد. رشد ذهنی و شخصیتی افراد در این سنین شکل می‌گیرد و کتاب‌ها می‌توانند الگو‌های رفتاری و شخصیتی خاصی را به کودک یا نوجوان منتقل کنند. همچنین، از نظر رشد روانی، کودکان و نوجوانان نیازمند آن هستند که در هر سنی محتوای لازم را به‌اندازه کافی دریافت کنند تا بتوانند از نظر ذهنی و روانی رشد کافی خود را به دست بیاورند. در این سنین خاص، که توانایی تشخیص درست و غلط برای افراد بسیار دشوار است، کتاب اشتباه می‌تواند باور‌های غلطی را القا کند. باتوجه‌به اینکه کتاب‌ها می‌توانند ماهیت یک جامعه را در طولانی‌مدت شکل بدهند، مهم است که ناشران، نویسندگان و مترجمان، متوجه مسئولیت فرهنگی خود در قبال آثار تولید شده باشند تا بتوانند بر اساس مسائل عمیق فرهنگی داخل کشور توجه کودکان و نوجوانان را جلب کنند و آگاهی آنان را افزایش دهند. از طرفی دیگر در این شاخه از ادبیات، ایجاد جذابیت تصویری، حفظ مسئولیت اخلاقی و ایجاد فضای تربیتی و آموزشی بسیار اهمیت دارد.

اما علی‌رغم همه حساسیت‌های ذکر شده، ما شاهد یک مشکل بسیار جدی و مهم در بخش رده‌بندی سنی کتاب‌های ادبیات کودک و نوجوان هستیم.

عدم تطابق رده‌بندی سنی کتاب با محتوا

در بسیاری از کتاب‌های نگارش شده یا ترجمه شده، حتی توسط ناشران مطرح در حوزه آثار کودک و نوجوان، عدم تطابق رده‌بندی سنی درج شده روی جلد با محتوای داخل کتاب دیده می‌شود. این موضوع می‌تواند مشکلات بسیار جدی‌ای را در طولانی‌مدت برای کودکان، نوجوانان، والدین آنها و از همه مهم‌تر جامعه شکل دهد. اما چه دلایلی باعث این موضوع شده است؟

دروغ به قیمت فروش بیشتر

برخی از ناشران برای فروش بیشتر و دلایلی تجاری‌ای که دارند، روی جلد کتاب رده‌بندی سنی اشتباهی را درج می‌کنند. این موضوع می‌تواند درصد فروش آنها را بالاتر ببرد، به‌علاوه ممکن است با فروش بیشتر، کتاب تولید شده در رده کتاب‌ها پر فروش هفته، ماه یا سال قرار بگیرد و همین موضوع تبلیغی برای ناشر، نویسنده یا مترجم است و ایجاد سود بیشتری در همه جوانب تبلیغاتی و تجاری می‌کند. همچنین گاهی اوقات عوامل تولید کتاب‌های کودک و نوجوان به دلیل کمبود منابعی که برای نگارش یا ترجمه کتاب برای یک رده سنی خاص دارند، سعی می‌کنند با فشار تو خالی جذب مخاطب انجام بدهند و در مشخص کردن رده‌بندی سنی کتاب‌ها صادقانه عمل نکنند.

نادیده‌گرفتن تفاوت‌های فرهنگی در ترجمه

یکی دیگر از دلایل این است که گاهی یک کتاب و محتوایی که دارد، در فرهنگ یک کشور برای آن رده‌بندی سنی مناسب است که این موضوع نه‌تنها به تفاوت‌های فرهنگی بر می‌گردد؛ بلکه تفاوت‌ها در سیستم آموزشی و مسائل تربیتی خانواده‌ها نیز دخیل است. اما برخی از مترجمان و ناشران بدون توجه به این موضوع و بدون بررسی دقیق محتوا و منطبق کردن آن با فرهنگ داخلی کشور می‌توانند در انتخاب رده‌بندی کتاب مشکل‌ساز شوند. موضوع مهم این است که در ترجمه کتاب‌ها به نیازمندی‌های کودک یا نوجوان ایرانی از نظر فرهنگی دقت کافی نمی‌شود و این موضوع می‌تواند باعث ایجاد سردرگمی برای والدین، مسئولین تربیتی و خود کودک یا نوجوان شود.

منتقدان ادبی کجای کار هستند؟

بر خلاف دیگر کشور‌ها که در آنها نقد و بررسی آثار ادبی کودک و نوجوان از اهمیت بسزایی برخوردار است، در ایران کمبود این مسئله به‌شدت احساس می‌شود. منتقدان کتاب کودک و نوجوان و کارشناسان این حوزه هیچ برنامه‌ریزی دقیقی برای نقد این فضا ندارند و می‌توان گفت کسی مسئولیت اخلاقی خود در این حوزه را آن طور که بایدوشاید ادا نمی‌کند.

بیشتر بخوانید: مهارت آموزی و استعدادیابی، حلقه‌ی مفقود در آموزش و پروش + عکس

زمانی که کارشناسان و منتقدان ادبی دست‌به‌نقد آثار ادبی حوزه کودک و نوجوان نمی‌زنند، هیچ فرد حرفه‌ای و کارآزموده دیگری هم نیست که متوجه عدم تطابق رده‌بندی سنی کتاب‌ها با محتوای آنها شود. سؤالی که وجود دارد این است که ادبیات کودک و نوجوان به دست چه کسی سپرده شده است؟ دادن پاسخ به این سؤال در این ایام بسیار دشوار شده است.

والدین ناآگاه و جولان سوءاستفاده‌گران

والدین و مسئولان آموزشی در مهدکودک‌ها و مدارس معمولاً بدون دقت به محتوای داخل کتاب و صرفاً با اعتماد به رده‌بندی سنی درج شده روی کتاب آن را تهیه می‌کنند. این موضوع و عدم آگاهی موجود باعث می‌شود ناشران با راحتی بیشتر بتوانند به این سوءاستفاده خود، در فضایی که هیچ‌کس معترض نیست ادامه دهند. نکته مهم این است که آموزش‌های کافی به افراد جامعه در مورد اهمیت محتوای کتاب داده نشده است و این بی‌توجهی در حال شکل‌دادن رشته‌های عمیق اشتباه در جامعه است.

سیاسی بازی، حتی در ادبیات کودک و نوجوان

نکته دیگری که می‌تواند یکی از دلایلی این مشکل باشد، رده‌بندی کتاب‌ها بر اساس اتفاقات سیاسی داخل یا خارج از کشور است. گاهی سیاست‌ها در داخل کشور این‌گونه است که برخی کتاب‌ها حتی برای کودکان و نوجوانان عمومی‌تر شود. اما در این موضوع روح و روان کودکان و نوجوانان نادیده گرفته می‌شود و مسائل روان‌شناختی در این موضوع جدی گرفته نمی‌شود. به‌طورکلی فضای اجتماعی و سیاسی می‌تواند تأثیر جدی‌ای بر تصمیمات مربوط به رده‌بندی سنی کتاب‌های بگذارد.

عدم هماهنگی بین ارگان‌های مسئول

در پروسه رده‌بندی کتاب‌ها معمولاً هم وزارت ارشاد و هم مسئولین وزارت آموزش‌وپرورش نقش جدی‌ای را بازی می‌کنند. در این شرایط زمانی که هماهنگی لازم و گفتمان مطلوب میان آنها وجود ندارد انتظار نمی‌رود که نتیجه قابل‌قبولی استخراج شود. مسئولین و ارگان‌های مربوط به این موضوع عمق ارتباطی لازم با یکدیگر را ندارند؛ بنابراین کتاب‌های آن طور که باید و شاید بر اساس اصول علمی و کارشناسی بررسی نمی‌شوند.

در بیشتر اوقات اشکال در رده‌بندی سنی را می‌توانیم در کتاب‌های ژانر وحشت با مضامینی مثل، روح، جادوگر و... ببینیم. برای مثال زمانی که کتاب‌های هری پاتر در سراسر جهانی موردتوجه قرار گرفت در ایران نیز به ترجمه رسید. بعضی از جلد‌های این کتاب مناسب رده‌بندی سنی درج شده هست؛ ولی بعضی دیگر به دلیل مفاهیم پیچیده و ایجاد الگو‌های ذهنی رده‌بندی دقیق‌تری داشته باشند.

در موارد دیگر در کتاب‌هایی که دارای تصاویر خاص هستند این مشکل بسیار دیده می‌شوند. کتاب‌های تصویرگری که ژانر ترس و وحشت دارند می‌توانند تصاویری بسیار خشن و نامناسب را در معرض دید کودکان قرار دهند. خیلی از این کتاب‌های رده‌بندی سنی ۷ تا ۱۰ سال را دارند درحالی‌که از نظر روان‌شناختی این موضوع می‌تواند باعث شکل‌گیری اضطراب و استرس مزمن در طولانی‌مدت شود. به غیر این موارد، در کتاب‌هایی که گاهی اوقات مفاهیم فلسفی، آموزشی و مذهبی و دینی پیچیده دارند رده‌بندی سنی اشتباه بسیار رایج است

اگر بخواهیم دلایل مربوط به این مشکل اساسی در ادبیات کودک و نوجوان را بررسی کنیم متوجه می‌شویم که حتی نکاتی بیشتر از این همه وجود دارد. اما آن چیزی که به‌صورت آشکار مشخص است این است که مسئولان مربوط به این شاخه از ادبیات به طور کامل متوجه حساسیت این بخش نیستند و صرفاً نگاهی ساده‌انگارانه و مادی دارند. شکل‌گیری هویت و شخصیت کودکان و نوجوانان و همچنین رشد درست آنها در همه ابعاد شخصیتی، جسمی، جنسی و روانی مهم‌ترین سرمایه‌گذاری یک کشور برای آینده است که در این موضوع مطالعه کتاب نقش بسیار پررنگ و قابل‌توجهی را بازی می‌کند. عدم مسئولیت‌پذیری اخلاقی در این موضوع توسط ناشران، نویسندگان، مترجمان و ارگان‌های مربوطه می‌تواند آثار زیان باری را در آینده این کشور و فرزندانش ایجاد کند.